________________
२८
सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रम् १/३/२४ आह-'तत्थ'इत्यादि, तत्र-अस्मिन्जम्बूद्वीपे परस्परं चीर्णक्षेत्रप्रतिचरणचिन्तायां खलु-निश्चितं यथावस्थितंवस्तुत्वमधिकृत्येमौ द्वौ सूर्यौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-भारतश्चैव सूर्य एरावतश्चैव सूर्यः ‘ता एएणमित्यादि, तत एतौ णमिति वाक्यालङ्कारे द्वौ सूर्यौ प्रत्येकं त्रिंशता मुहूत्तैरेकैकमर्द्धमण्डलं चरतः षष्ठया २ मुहूतैः पुनः प्रत्येकमेकैकं परिपूर्ण मण्डलं “सङ्घातयतः पूरयतः 'तानिक्खममाणा' इत्यादि, ता इति तत्र सूर्यसत्कैकसंवत्सरमध्ये इमौ द्वावपि सूर्यो सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलानिष्क्रमन्तौ नोऽन्योऽन्यस्य-परस्परेणचीण क्षेत्रप्रतिचरतः, नैकोऽपरेण चीण क्षेत्रं प्रतिचरति, नाप्यपरोऽपरेण चीर्णमिति भावः, इदं स्थानावशादवसेयं, सा च स्थापना इयम्
सर्वबाह्यान्मण्डलादभ्यन्तरौ प्रविशन्तौ द्वावपि खलु सूर्यावन्योऽन्यस्य-परस्परेण चीर्णं चतुश्चत्वारिंशदधिकं शतमुभयसूर्यसमुदायचिनन्तायांपरस्परेण चीर्णप्रतिचीर्णंप्रतिमण्डलमवाप्यते इति, एत दवगमार्थं प्रश्नसूत्रमाह-'तत्थ को हेतू'इति, 'तत्र एवंविधाया वस्तुतत्वव्यवस्थाया अवगमे को हेतुः?, का उपपत्तिरिति?,अत्रार्थे भगवान् वदेत्, अत्र भगवानाह-'ताअयण्ण'मित्यादि, इदं जम्बूद्वीपस्वरूपप्रतिपादकं वाक्यं पूर्ववत् स्वयं परिपूर्णं परिभावनीयं ।
'तत्थण'मित्यादि, तत्रजम्बूद्वीपेणमिति प्राग्वत्, ‘अयंभारहे चेव सूरिए' इति सर्वबाह्यस्य मण्डलस्य दक्षिणस्मिन्नर्द्धमण्डले यश्चारंचरितुमारभतेस भरतक्षेत्रप्रकाशकत्वाद्भारत इत्युच्यते, यस्त्वितरस्तस्यैव सर्वबाह्यस्य मण्डलस्योत्तरस्मिन्नर्द्धमण्डले चारंचरति स ऐरावतक्षेत्रप्रकाशकत्वादैरावतः, तत्रायं प्रत्यक्षत उपलभ्यमानो जम्बूद्वीपस्य सम्बन्धी भारतः सूर्योयस्मिन् मण्डले परिभ्रमति तत्तन्मण्डलं चतुविशत्यधिकेन शतेन छित्वाविभज्य चतुर्विशत्यधिकशतसङ्ख्यान् भागान् तस्य २ मण्डलस्य परिकल्प्येत्यर्थ, सूर्यश्च प्राचीनापाचीनायतया उदगदक्षिणायतया च जीवया-प्रत्यञ्चया दवरिकया इत्यर्थः, तन्मण्डलं चतुर्भिगिर्विभज्य दक्षिणपौरस्त्ये दक्षिणपूर्वे आग्नेये कोणे इत्यर्थ चउब्भागमंडलंसित्ति प्राकृतत्वात्पदव्यत्ययो मण्डलचतुर्भागे-तस्य तस्य मण्डलस्य चतुर्थेभागे सूर्यसंवत्सरसत्कद्वितीयषण्मासमध्येद्विनवतिं सूर्यगतानि-द्वानवतिसङ्खयानि मण्डलानि स्वयं सूर्येण गतानि-चीर्णानि, किमुक्तंभवति? -पूर्वं सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलानिष्क्रमता स्वचीर्णानि प्रतिचरतीति गम्यते, एतदेव व्याचप्टे_ 'जाइंसूरिए अप्पणा चिण्णंपडियरइ'इतियानि सूर्यआत्मना-स्वयंपूर्वसर्वाभ्यन्तरान्मण्डलानिष्क्रमणकाले इतिशेष-, चीर्णानि प्रतिचरति, तानिचद्विनवतिसङ्खयानिमण्डलानिचतुर्भागरूपाणिचीर्णानिप्रतिचरति, न परिपूर्णचतुर्भागमात्राणि, किन्तु स्वस्वमण्डलगतचतुर्विंशत्यधिकशतसत्काप्टादशाप्टादशभागप्रमितानि, ते चाप्टादशाष्टादशभागा न सर्वेष्वपि मण्डलेषु प्रतिनियते एव देशे, किन्तु क्वापि मण्डले कुत्रापि, केवलं दक्षिणपौरस्त्यरूपचतुर्भागमध्ये ततो 'दाहिणपुरस्थिमंसिचउब्भागमंडलंसी'त्युक्तम्, एवमुत्तरेष्वपि मण्डलचतुर्भागेष्वष्टादशभागप्रमितत्वं भावनीयं, सएवभारतः सूर्यस्तेषामेव द्वितयानांषम्मासानांमध्ये उत्तरपश्चिमे चतुर्भागमण्डले-मण्डलचतुर्भागे एकनवतिसङ्ख्यानि मण्डलानि स्वस्वमण्डलगतचतुर्विंशत्यधिकशतसत्काष्टादशाष्टादशभागप्रमितानि ‘स्वयंमतानि'स्वयंसूर्येणपूर्वं सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलान्निष्क्रमणकाले चीर्णानिप्रतिचरतीति गम्यते, एतदेव वयाचटे– ‘जाइं सूरिए अप्पणा चेव चिण्णाई पडिचरति एतत्पूर्ववद् व्याख्येयं, इह सर्वबाह्यान्मण्डलात्शेषाणिमण्डलानि त्र्यशीत्यधिकशतसङ्खयानि तानिच द्वाभ्यामपि सूर्याभ्यां
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org