________________
२७६
प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्र-१-११/-1-1३९३
सुगम, भगवानाह-गौतम ! भिन्नान्यपि निसृजति अभिन्नान्यपि, इयमत्र भावना-इह द्विविधो वक्ता-मन्दप्रयलस्तीव्रप्रयत्नश्च, तत्रयोव्याधिविशेषतोऽनादरतोवामन्दप्रयल सभाषाद्रव्याणि तथाभूतान्येव स्थूलखण्डात्मकानि निसृजति, यस्तु नीरोगतादिगुणयुक्तस्तथाविधादरभावतस्तीव्रप्रयलः स भाषाद्रव्याणि आदाननिसर्गप्रयत्नाभ्यां खण्डशः कृत्वा निसृजति, आह च भाष्यकृत॥१॥ "कोई मंदपयत्तो निसिरइसकलाई सव्वदव्वाई।
___अनो तिव्वपयत्तो सो मुंचइ मिंदिउंताई॥" ततउक्तं-'भिन्नाइंपि निसिरइअभिन्नाइपि निस्सरइ, जाइंभिन्नाइंनिसई' इत्यादि, यानि तीव्रप्रयलोवक्ताप्रथमतएव भिन्नानिनिसृजतितानि सूक्ष्मत्वात्बहुत्वाचप्रभूतान्यन्यानिद्रव्याणि वासयन्ति, तदन्यद्रव्यासकत्वादेवचानन्तगुणवृध्यापरिवर्द्धमानानिषट्सुदिक्षुलोकान्तंस्पृश्नति, लोकान्तं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः, उक्तंच॥१॥ "भिन्नाइंसुहुमयाए अनंतगुणवद्धियाई लोगंतं ।
पावंति पूरयंतिय भासाए निरंतरं लोग।" यानि पुनर्मन्दप्रयलो वक्ता यथाभूतान्येव प्राक् भाषाद्रव्याण्यासीरन् तथाभूतान्येव सकलान्यभिन्नानि भाषात्वेन परिणमय्य निसृजति तान्यसङ्ख्येया अवगाहनावर्गणा गत्वा, अवगाहनाः-एकैकस्य भाषाद्रव्यस्याधारभूता असङ्ख्येयप्रदशात्मकक्षेत्रविभागरूपास्तासामवगाहनानांवर्गणाः-समुदायास्ताअसङ्ख्येया अतिक्रम्य भेदमापद्यन्ते, विशरारुभावं बिभ्रतीत्यर्थः,विशरारुभावं बिभ्राणानिचसङ्घयेयानियोजनानिगत्वा विध्वंसमागच्छन्ति, शब्दपरिणाम विजहतीत्यर्थः, उक्तंच॥१॥ "गंतुमसंखेज्जाओ अवगाहणवग्गणा अभिनाई।
भिजंति धंसमेति य संखिजे जोयणे गंतुं॥" भिन्नान्यपि निसृजतीत्युक्तं, तत्र कतिविधः शब्दद्रव्याणां भेद इति पृच्छति
म. (३९४) तेसिणं भंते ! दव्वाणं कतिविहे भेए पन्नते?, गो० ! पञ्चविधे भेदे पं०, तं०-कंडाभेदे पयरभेदे चुन्नियाभेदे अनुतडियाभेदे उक्करियाभेदे, से किंतखंडाभेदे?, २ जण्णं अयखंडाण वातउखंडाण वा तंबखंडाण वा सीसखंडाणवा रययखंडाण वाजातरूवखंडाण वा खंडएण भेदे भवति से तंखंडाभेदे १।।
से किं तं पयराभेदे ?, २ जण्णं वंसाण वा वेत्ताण वा नलाण वा कदलीथंभाण वा अब्भपडलाण वा पयरेणं भेदे भवति, सेतं पयराभेदे २।
से किं तं चुन्नियाभेदे ?, २ जणं तिलचुण्णाण वा मुग्गचुण्णाण वा मासचुण्णाणवा पिप्पलीचुण्णाणवामिरीयचु० वासिंगबेरचुण्णाणवा चुणियाए भेदे भवति सेतंचुणियाभेदे३।
से किं तं अनुतडियाभेदे ?, २ जण्णं अगडाण वा तडागाण वा दहाण वा नदीण वा वावीण वा पुक्खरिणीण वा दीहियाण वा गुंजालियाण वा सराण वा सरसराण वा सरपंतियाण वा सरसरपंतियाण वा अणुतडियाभेदे भवति, सेतं अनुतडियाभेदे ४ । से किं तं उक्करियाभेदे ?, २ जण्णं मूसाण वा मंडूसाण वा तिलसिंगाण वा मुग्गसिंगाण
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org