________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
अर्थ:- परि इत्येतस्य शब्दस्य च रेफस्य स्थाने घशब्देऽङ्कशब्दे च परतो विकल्पेन लकारादेशो भवति ।
उदा० - (घः ) परिघः, पलिघ: । (अङ्क : ) पर्यङ्कः, पल्यङ्कः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (परे:) पार इस शब्द के (रः) रेफ के स्थान में (च) भी (घाङ्कयोः) घ और अङ्क शब्द परे होने पर ( विभाषा) विकल्प से (लः) लकारादेश होता है।
५०८
उदा०- - (घ) परिघः, पलिघ: । सब ओर मार करनेवाला शस्त्र (लोहे का मुद्गर ) । ( अङ्क) पर्यङ्कः, पल्यङ्कः । पलंग ।
सिद्धि--(घ) परिघः । यहां परि- उपसर्गपूर्वक हन हिंसागत्यो:' (तु०प०) धातु से 'परौ घः' (३ | ३ |८४) से 'अप्' प्रत्यय है और 'हन्' के स्थान में 'घ' सवदिश है। इस सूत्र से 'घ' शब्द परे होने पर 'परि' शब्द के रेफ को विकल्प से लकारादेश होता है - पलिघ: । ऐसे ही 'अङ्क' शब्द परे होने पर - पर्यङ्कः, पल्यङ्कः ।
लोपादेश:
(६) संयोगान्तस्य लोपः | २३ |
प०वि० - संयोगान्तस्य ६ । १ लोपः १ । १ ।
सo- संयोगोऽन्ते यस्य तत् संयोगान्तम् तस्य- संयोगान्तस्य ( बहुव्रीहि: ) ।
अनु० - पदस्येत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - संयोगान्तस्य पदस्य लोपः ।
अर्थ:- संयोगान्तस्य पदस्य लोपो भवति ।
उदा०- गोमान् । यवमान् । कृतवान् । हतवान् ।
आर्यभाषाः अर्थ - ( संयोगान्तस्य ) संयोग जिसके अन्त में है उस (पदस्य ) पद के अन्त्य अक्षर का (लोपः) लोप होता है।
उदा०- गोमान् । गौओंवाला । यवमान् । जौवाला । कृतवान् । उसने किया । तवान् | उसने हत्या की ( मार डाला ) !
सिद्धि-गोमान् । गो+मतुप् । गो+मत् । गोमत्+सु । गोम नुम्त्+स् । गोमन्त्+स् । गोमान्त्+० । गोमान् । गोमान् ।
यहां 'गो' शब्द से 'तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप् (५1३1९४ ) से 'मतुप् ' प्रत्यय है । 'उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातो:' (७|१/७०) से 'नुम्' आगम और 'सर्वनामस्थाने
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
