SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 489
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् 'कालयति' पद में 'कल गतौ संख्याने च (चु०प०) धातु से चौरादिक णिच्' प्रत्यय है। सनाद्यन्ता धातव:' ( ३।१।३२ ) से णिजन्त 'कालि' शब्द की धातु संज्ञा है अत: यह 'धातो:' ( ६ । १ । १६२ ) से अन्तोदात्त होता है । कर्तरि शप्' (३११/६८) से 'शप्' विकरण- प्रत्यय है। यह 'अनुदात्तौ सुपितों (३|१|४) से अनुदात्त है । 'उदात्तादनुदात्तस्य स्वरित:' (८/४ / ६६ ) से इसे स्वरित होता है। सर्वानुदात्तप्रतिषेधः ४७२ (४३) हेति क्षियायाम् । ६० । प०वि०-ह अव्ययपदम्, इति अव्ययपदम्, क्षियायाम् ७ । १ । अनु०-पदस्य, पदात्, अनुदात्तम्, सर्वम्, अपादादौ, तिङ् न, योगे, प्रथमेति चानुवर्तते । अन्वयः - अपादादौ पदाद् ह इति योगे क्षियायां प्रथमा तिङ् सर्वानुदात्ता न । अर्थ:- अपादादौ वर्तमाना पदात् परा ह इत्यनेन योगे सति क्षियायां गम्यमानायां प्रथमा तिविभक्ति: सर्वानुदात्ता न भवति । उदा० - स स्वयं ह रथेन याति३ उपाध्यायं पदातिं गमयति । स स्वयं हौदनं भुङ्क्ते॑३ उपाध्यायं सक्तून् पाययति॒। आर्यभाषा: अर्थ - (अपादादौ) ऋचा आदि के पाद के आदि में अविद्यमान (पदात्) पद से परवर्ती (ह इति) ह इस शब्द के (योगे) संयोग में (क्षिया) निन्दा अर्थ की अभिव्यक्ति में (प्रथमा) प्रथमा (तिङ) तिङ् - विभक्ति (सर्वानुदात्ता) सर्वानुदात्त (न) नहीं होती है। उदा० - स स्वयं ह रथेन याति३ उपाध्यायं पदातिं गमयति । वह स्वयं तो रथ से जाता है और उपाध्याय जी को पैदल भेजता है । स स्वयं हौदनं भुङ्क्ते॑३ उपाध्यायं सक्तून् पाययति॒। वह स्वयं तो चावल खाता है और उपाध्याय जी को सत्तू पिलाता है। सिद्धि-स स्वयं ह रथेन याति३ उपाध्यायं पदातिं गमयति । यहां ऋचा आदि के पाद के आदि में अविद्यमान, 'रथेन' पद से परवर्ती, ह-शब्द के योग में तथा क्षिया अर्थात् आचार- उल्लङ्घन स्वरूप निन्दा अर्थ की अभिव्यक्ति में प्रथमा तिङन्त 'याति' पद को इस सूत्र से सर्वानुदात्त का प्रतिषेध होता है। अत: पूर्वोक्त यथाप्राप्त स्वर होता है। ऐसे ही - स स्वयं हौदनं भुङ्क्ते॑३ उपाध्यायं सक्तून् पा॒यय॒ति॒ । याति और भुङ्क्ते पदों में क्षियाशीः प्रेषेषु तिङाकाङ्क्षम् ( ८1२1१०४ ) से स्वरित प्लुत होता है । Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.003301
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 06
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1999
Total Pages802
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size12 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy