________________
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
अर्थ:- तस्मै इति चतुर्थीसमर्थाभ्यां विकृतिवाचिभ्याम् ऋषभोपानद्भ्यां प्रातिपदिकाभ्यां हितमित्यस्मिन्नर्थे ञ्यः प्रत्ययो भवति, तदर्थायां
प्रकृतावभिधेयायाम्।
उदा०-(ऋषभः) ऋषभाय हित: - आर्षभ्यो वत्सः । ( उपानत् ) उपानहे हित: - औपानह्यो मुञ्जः । औपानह्यं चर्म |
1
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्मै) चतुर्थी-समर्थ (विकृतेः) विकृतिवाची (ऋषभोपानहो ) ऋषभ और उपानत् प्रातिपदिकों से ( हितम्) हित- अर्थ में (ञ्यः) ञ्य प्रत्यय होता है (तदर्थं प्रकृतौ) यदि वहां तत्सम्बन्धी प्रकृति अर्थ अभिधेय हो ।
उदा०- (ऋषभ ) सांड के लिये हितकारी - वत्स ( बछड़ा) । वह बछड़ा जो सांड अच्छा बन सकता है। (उपानत्) जूता के लिये हितकारी - औपना मुञ्ज (मूंज) 1 उपानत्=जूता के लिये हितकारी - औपानह्य चर्म (चमड़ा)। वह चमड़ा जिसका जूता अच्छा बन सकता है।
१३
सिद्धि-आर्षभ्यः । ऋषभ + ङे+त्र्य | आर्षभ्+य | आर्षभ्य+सु । आर्षभ्यः ।
यहां चतुर्थी-समर्थ, विकृतिवाची 'ऋषभ' शब्द से हित- अर्थ में तथा तत्सम्बन्धी प्रकृति अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से व्य' प्रत्यय है । पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही औपानह्यम् ।
अञ्
(११) चर्मणोऽञ् । १५ ।
प०वि० - चर्मणः ६ । १ अञ् १ । १ ।
अनु० - तस्मै, हितम्, तदर्थम्, विकृतेः प्रकृताविति चानुवर्तते । अन्वयः-तस्मै चर्मणो हितम् अञ् तदर्थं प्रकृतौ ।
अर्थ:- तस्मै इति चतुर्थीसमर्थाद् चर्मणो विकृतिवाचिनः प्रातिपदिकाद् हितमित्यस्मिन्नर्थेऽञ् प्रत्ययो भवति, तदर्थायां प्रकृतावभिधेयायाम् ।
उदा०-वर्धाय हितम्-वार्धं चर्म । वरत्राय हितम् - वारत्रं चर्म ।
Jain Education International
आर्यभाषाः अर्थ-(तस्मै ) चतुर्थी - समर्थ (चर्मण:) चर्म-सम्बन्धी (विकृते: ) विकृतिवाची प्रातिपदिक से ( हितम्) हित अर्थ में (अञ्) अञ् प्रत्यय होता है (तदर्थं प्रकृतौ ) यदि वहां तत्सम्बन्धी प्रकृति अर्थ अभिधेय हो ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
