________________
२७६
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
(२) इदानीम् । पूर्ववत् (५1३1१८) ।
/
(३) तर्हि । तत्+ङि+ हिल् । तत्+र्हि । तअ+र्हि । तर्हि + सु । तर्हि । यहां सप्तम्यन्त 'तत्' शब्द से पूर्ववत् 'हिल्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (४) तदानीम् । पूर्ववत् (५1३1९९ ) ।
हिल्
(२१) अनद्यतने हिलन्यतरस्याम् ॥ २१ ॥
प०वि०-अनद्यतने ७ । १ हिल् १ । १ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम् । स०-अद्य भवम्-अद्यतनम्, न अद्यतनम् - अनद्यतनम्, तस्मिन्अनद्यतने (नञ्तत्पुरुषः)।
अनु०-किंसर्वनामबहुभ्यः, अद्वयादिभ्यः इति चानुवर्तनीयम्, सप्तम्याः, काले इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-सप्तम्यन्तेभ्योऽद्व्यादिभ्यः किंसर्वनामबहुभ्योऽन्यतरस्यां र्हिल् अनद्यतने काले ।
अर्थ:-सप्तम्यन्तेभ्यो द्व्यादिवर्जितेभ्यः किंसर्वनामबहुभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो विकल्पेन हिल् प्रत्ययो भवति, अनद्यतने कालेऽभिधेये। पक्षे च दा प्रत्ययो भवति ।
उदा०- (किम्) कस्मिन् काले - कर्हि ( हिल् ) । कदा (दा) । (सर्वनाम) यस्मिन् काले-यर्हि ( हिल् ) । यदा (दा) । तस्मिन् काले तर्हि ( हिल) तदा ( दा ) |
आर्यभाषा: अर्थ - (सप्तम्याः ) सप्तम्यन्त (अद्वयादिभ्यः ) द्वि- आदि से रहित (किंसर्वनामबहुभ्यः) किम्, सर्वनाम, बहु प्रातिपदिकों से (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (र्हिल्) हिल प्रत्यय होता है (अनद्यतने काले ) यदि वहां अनद्यतन काल अर्थ अभिधेय हो । - (किम् ) किस काल में - कर्हि (हिल्) कब । कदा (दा) कब । (सर्वनाम) जिस काल में-यर्हि (हिल्) जब । यदा (दा) जब । उस काल में तर्हि (हिल्) तब । तदा (दा) तब ।
उदा०
सिद्धि- (१) कर्हि । किम्+ङि+र्हिल् । क+र्हि । कर्हि+सु । कर्हि ।
यहां सप्तम्यन्त किम्' शब्द से अनद्यतन काल अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से 'हिल्' प्रत्यय है । 'किम: क:' ( ७ । २ । १०३ ) से किम्' के स्थान में 'क' आदेश होता है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
