________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
२५८
अंग के टि-भाग (अन्) का लोप होता है। स्त्रीत्व-विवक्षा में 'ऋन्नेभ्यो ङीप् (४ 1914) से 'ङीप्' प्रत्यय होता है। ऐसे ही दामिनी, होमिनी, सोमिनी ।
बादयः सप्तप्रत्ययाः
(४५) कंशंभ्यां बभयुस्तितुतयसः । १३८ । प०वि०-कम् - शंभ्याम् ५२ ब-भ-युस् -ति-तु-त-यसः १ । ३ । स०-कम् च शम् च तौ कंशमौ, ताभ्याम् - कंशंभ्याम् ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः ) । बश्च भश्च युस् च तिश्च तुश्च तश्च यस् च ते - बभयुस्ततुतयसः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः ) ।
अनु० - तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन् इति, इति चानुवर्तते । अन्वयः-तत् कंशंभ्याम् अस्य, अस्मिन्निति बभयुस्तितुतयसः, अस्ति । अर्थ :- तद् इति प्रथमासमर्थाभ्यां कंशंभ्यां प्रातिपदिकाभ्याम् अस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे ब-भ-युस् -ति-तु-त- यसः सप्त प्रत्यया भवन्ति यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
1
--
उदा०-(कम्) कम्=उदकम् अस्य, अस्मिन् वाऽस्ति - कम्ब: (ब: ) । कम्भ: (भः) । कंयुः (युस् ) । कन्तिः (ति: ) । कन्तुः (तुः ) । कन्तः (त: ) । कय: ( यस् ) | ( शम् ) शम् = सुखम् अस्य, अस्मिन् वाऽस्ति-शम्बः ( ब ) । शम्भ : (भ: ) । शंयु: (युस् ) । शन्ति ( ति ) । शन्तुः (तुः ) । शन्तः (तः) । शंय ( यस् ) ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्) प्रथमा-समर्थ (कंशंभ्याम्) कम्, शम् प्रातिपदिकों से (अस्य) षष्ठी विभक्ति वा (अस्मिन्) सप्तमी विभक्ति के अर्थ में (बभयुस्ततुतयसः) ब. भ, युस्, ति, तु, त, यस् ये सात प्रत्यय होते हैं (अस्ति ) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो ।
उदा०- (कम् ) कम् = जल इसका है वा इसमें है यह कम्ब (ब) । कम्भ (भ) । कंयु (युस्) । कन्ति ( ति ) । कन्तु (तु) । कन्त (त) । कय ( यस्) । (शम्) शम् = सुख इसका है वा इसमें है यह शम् ( ब ) । शम्भ (भ)। शंयु (युस् ) ! शन्ति (ति) । शन्तु (तु) । शन्त (त) । शंय ( यस्) ।
सिद्धि - (१) कम्ब: । कम्+सु+। कम्+ब। कं+ब। कम्ब+सु । कम्बः । यहां प्रथमा - समर्थ 'कम्' शब्द से अस्य (षष्ठी) वा अरिमन् (भी) अ नें इस सूत्र से 'ब' प्रत्यय है । 'मोऽनुस्वारः' (८/३/२३) से कम् के मकार को अनुस्वार
www.jainelibrary.org
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
