________________
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः
अर्थ:- तद् इति प्रथमासमर्थेभ्योऽर्शआदिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थेऽच् प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
उदा० - अर्शासि अस्य, अस्मिन् वा सन्ति - अर्शसः । उरोऽस्य, अस्मिन् वाऽस्ति - उरसः, इत्यादिकम् ।
अर्शस्। उरस्। तुन्द। चतुर । पलित । जटा । घटा। अभ्र । कर्दम । आम । लवण । स्वाङ्गादधीनात् । वर्णात् । इति अर्शआदय: आकृतिगणोऽयम् ।।
आर्यभाषा: अर्थ- (तत्) प्रथमा-समर्थ (अर्शआदिभ्यः) अर्शस्-आदि प्रातिपदिकों से (अस्य) षष्ठी-विभक्ति और (अस्मिन्निति) सप्तमी विभक्ति के अर्थ में (अच्) अच् प्रत्यय होता है (अस्ति) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो ।
२४६
उदा० - अर्श= बवासीर इसके है वा इसमें है यह अर्शस । उरस्= छाती इसके है वा इसमें है यह - उरस, इत्यादि ।
सिद्धि-अर्शसः। अर्शस्+जस्+अच् । अर्शस्+अ । अर्शस+सु । अर्शसः ।
यहां प्रथमा - समर्थ 'अर्शस्' शब्द से अस्य (षष्ठी) वा अस्मिन् (सप्तमी) अर्थ में इस सूत्र से 'अच्' प्रत्यय है। ऐसे ही उरस: ।
इनि:
(३५) द्वन्द्वोपतापगर्ह्यात् प्राणिस्थादिनिः । १२८ । प०वि० - द्वन्द्व - उपताप गर्ह्यात् ५ ।१ प्राणिस्थात् ५ | १ इनिः १ । १ । स०-द्वन्द्वश्च उपतापश्च गर्ह्य च एतेषां समाहारो द्वन्द्वोपतापगर्ह्यम्, तस्मात्-द्वन्द्वोपतापगर्ह्यात् (समाहारद्वन्द्वः) । प्राणिनि तिष्ठतीति-प्राणिस्थः, तस्मात्-प्राणिस्थात् (उपपदतत्पुरुषः) ।
अनु०-तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन् इति, इति चानुवर्तते । अन्वयः - तत् प्राणिस्थाद् द्वन्द्वोपतापगर्ह्याद् अस्य, अस्मिन्निति इनि:,
अस्ति ।
अर्थ:- तद् इति प्रथमासमर्थेभ्य: प्राणिस्थेभ्यो द्वन्द्वसंज्ञकेभ्य उपतापवाचिभ्यो गर्ह्यवाचिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्योऽस्येति षष्ठ्यर्थे अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे इनिः प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
