________________
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः
२४५
अर्थ :- छन्दसि विषये तद् इति प्रथमासमर्थात् प्रातिपदिकाद् अस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे बहुलं विनिः प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
उदा०-तेजोऽस्य, अस्मिन् वाऽस्ति - तेजस्वी । अग्ने तेजस्विन् ( तै०सं० ३।३।१।१) । न च भवति-वर्चोऽस्य, अस्मिन् वाऽस्ति-वर्चस्वान् । सूर्यो वर्चस्वान् ।
आर्यभाषाः अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में (तत्) प्रथमा-समर्थ प्रातिपदिक से (अस्य) षष्ठी विभक्ति के अर्थ में और (अस्मिन्निति) सप्तमी विभक्ति के अर्थ में (बहुलम् ) प्रायश: (विनिः) विनि प्रत्यय होता है (अस्ति ) जो प्रथमा - समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो ।
उदा०
- तेजस् इसका है वा इसमें है यह तेजस्वी । अग्ने तेजस्विन् ( तै०सं० ३ | ३ |१|१) और बहुलवचन से विनि प्रत्यय नहीं होता है - वर्चस् इसका है वा इसमें है यह वर्चस्वान् । सूर्यो वर्चस्वान् ।
सिद्धि - (१) तेजस्वी । यहां प्रथमा - समर्थ तेजस्' शब्द से अस्य (षष्ठी) और अस्मिन् (सप्तमी) अर्थ में तथा वेदविषय में इस सूत्र से 'विनि' प्रत्यय है। शेष कार्य 'तपस्वी' (५ 1२1१०२) के समान है।
(२) वर्चस्वान् । यहां 'वर्चस्' शब्द से बहुलवचन से पूर्ववत् 'मतुप् ' प्रत्यय है। 'झय:' (८ 1२ 1१०) से 'मतुप्' के मकार को वकार आदेश होता है। शेष कार्य 'वृक्षवान्' (4121९४) के समान है।
युस्
(३०) ऊर्णाया युस् । १२३ ।
प०वि०-ऊर्णाया: ५।१ युस् १ ।१ ।
अनु०-तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन् इति, इति चानुवर्तते । अन्वयः-तद् उर्णाया अस्य, अस्मिन्निति च युस् अस्ति । अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थाद् ऊर्णा-शब्दात् प्रातिपदिकाद् अस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे युस् प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
उदा०-ऊर्णाऽस्य, अस्मिन् वाऽस्ति - ऊर्णायुः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
