________________
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः
१८३
अर्थः तस्य इति षष्ठीसमर्थात् संख्यावाचिनस्त्रिशब्दात् प्रातिपदिकात्
-
पूरणेऽर्थे तीयः प्रत्ययो भवति, तत्संयोगेन त्रे: सम्प्रसारणं च भवति । उदा०-त्रयाणां पूरण:-तृतीयः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ (संख्याया:) संख्यावाची (त्रः) त्रि प्रातिपदिक से (पूरणे) पूरण अर्थ में (तीय:) तीय प्रत्यय होता है।
उदा० - त्रि= तीन को पूरा करनेवाला - तृतीय (तीसरा ) ।
सिद्धि-तृतीयः । त्रि+आम्+तीय । त्रि+तीय। त् ऋइ+तीय । तृतीय। तृतीयः ।
यहां षष्ठी-समर्थ, संख्यावाची 'त्रि' शब्द से पूरण अर्थ में इस सूत्र से 'तीय' प्रत्यय और सम्प्रसारण होता है। त्रि' के रेफ के स्थान में 'ऋ' सम्प्रसारण होकर 'सम्प्रसारणाच्च' (६।१।१०६) से 'इ' को पूर्वरूप (ऋ) हो जाता है। यहां 'हल:' ( ६ | ४|२) से सम्प्रसारण को दीर्घ नहीं होता है क्योंकि वहां लोपे पूर्वस्य दीर्घोऽण:' (६ ।३ ।९११) से 'अण्' की अनुवृत्ति होने से 'अण्' को ही दीर्घ होता है। 'अइउण्' (प्र० १) में विहित 'अण्' प्रत्याहार से 'ऋ' वर्ण बाह्य है ।
डट् (तमट्) -
(६) विंशत्यादिभ्यस्तमडन्यतरस्याम् ।५६ ।
प०वि० - विंशति- आदिभ्यः ५ । ३ तमट् १ ।१ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम् ।
स०-- विंशतिरादिर्येषां ते विंशत्यादय:, तेभ्य:- विंशत्यादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) ।
अनु०-संख्यायाः, तस्य, पूरणे, डट् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तस्य संख्याभ्यो विंशत्यादिभ्यः पूरणे डट, अन्यतरस्यां
मट् ।
अर्थ:- तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्य: संख्यावाचिभ्यो विंशत्यादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः पूरणेऽर्थे डट् प्रत्ययो भवति, तस्य च विकल्पेन मट्-आगमो भवति । अत्र तीयप्रत्ययव्यवधानेऽपि पूरणाधिकाराद् डट् प्रत्यय एवागमी वेदितव्यः ।
उदा० - विंशते: पूरण:- विंशतितमः (तमट्) । विंश: ( डट् ) । एकविंशतितमः (तमट्) । एकविंश: ( डट् ) । त्रिंशत्तमः (तमट् ) । त्रिंश:
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
