________________
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः
१६६
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्) प्रथमा-समर्थ (यत्तदेतेभ्यः ) यत्, तत्, एतत् प्रातिपदिकों से (अस्य) षष्ठी-विभक्ति के अर्थ में (वतुप् ) वतुप् प्रत्यय होता है ( परिमाणे) जो प्रथमा - समर्थ है यदि वह परिमाण (तोल) हो ।
उदा०-1 - (यत्) जो है परिमाण इसका यह - यावत् ( जितना) । (तत्) वह है परिमाण इसका यह-तावत् ( उतना ) | ( एतत् ) यह है परिमाण इसका यह एतावत् ( इतना ) ।
से
सिद्धि - यावत् । यत्+सु+वतुप् । यत्+वत् । या+वत् । यावत्+सु । यावत् । यहां प्रथमा-समर्थ, परिमाणवाची 'यत्' शब्द से अस्य (षष्ठी) अर्थ में इस सूत्र 'वतुप्' प्रत्यय है । 'आ सर्वनाम्नः' (६ / ३ / ९१ ) से अंग को आकार आदेश होता है। 'हल्ङन्याब्भ्यो०' (६।१।६७) से 'सु' का लोप होता है। ऐसे ही - तावत्, एतावत् । पुंलिंग में- यावान्, तावान्, एतावान् । स्त्रीलिंग में - यावती, तावती, एतावती ।
विशेषः पाणिनि मुनि के मत में ऊंचाई और लम्बाई का माप प्रमाण और तोल का मांप परिमाण कहाता है। अन्य वैयाकरण ऊंचाई के मांप को उन्मान, लम्बाई के मांप को प्रमाण और तोल के मांप को परिमाण मानते हैं
ऊर्ध्वमानं किलोन्मानं परिमाणं तु सर्वतः । आयामास्तु प्रमाणं स्यात् संख्या बाह्या तु सर्वतः । ।
वतुप् (घः) -
(५) किमिदंभ्यां वो घः ॥ ४० ॥
प०वि०-किम्-इदंभ्याम् ५ | २ वः ६ | १ घ: १ । १ । स०-किम् च इदम् च तौ किमिदमौ, ताभ्याम्-किमिदंभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु० - तत् अस्य, परिमाणे, वतुप् इति चानुवर्तते । अन्वयः-तत् किमिदंभ्याम् अस्य वतुप्, वो घ, परिमाणे ।
अर्थः-तद् इति प्रथमासमर्थाभ्यां किमिदंभ्यां प्रातिपदिकाभ्याम् अस्येति षष्ठ्यर्थे वतुप् प्रत्ययो भवति, अस्य च वकारस्य स्थाने घ आदेशो भवति, यत् प्रथमासमर्थं परिमाणं चेत् तद् भवति ।
उदा०- (किम्) किं परिमाणमस्य - कियत् । (इदम्) इदं परिमाण
मस्य- इयत् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
