________________
१६७
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः सिद्धि-ऊरुद्वयसम् । ऊरु+सु । द्वयसच् । ऊरु+द्वयस । ऊरुद्वयस+सु। अरुद्वयसम्।
यहां प्रथमा-समर्थ 'अरु' शब्द से अस्य (षष्ठी) अर्थ में तथा प्रमाण अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से द्वयसच्' प्रत्यय है। ऐसे ही-ऊरुदघ्नम्, ऊरुमात्रम् आदि । अण्+द्वयस+दघ्न+मात्रच्
(३) पुरुषहस्तिभ्यामण् च।३८ । प०वि०-पुरुष-हस्तिभ्याम् ५ ।२ अण् ११ च अव्ययपदम्।
स०-पुरुषश्च हस्ती च तौ पुरुषहस्तिनौ, ताभ्याम्-पुरुषहस्तिभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)।
अनु०-तत्, अस्य, प्रमाणे, द्वयसज्दघ्नमात्रच इति चानुवर्तते। अन्वय:-तत् पुरुषहस्तिभ्याम् अस्याण् द्वयसज्दघ्नमात्रचश्च, प्रमाणे।
अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थाभ्यां पुरुषहस्तिभ्यां प्रातिपदिकाभ्याम् अस्येति षष्ठ्यर्थेऽण् द्वयसज्मात्रचश्च प्रत्यया भवन्ति, यत् प्रथमासमर्थं प्रमाणं चेत् तद् भवति।
उदा०-(पुरुष:) पुरुष: प्रमाणमस्य-पौरुषम् (अण्) । पुरुषद्वयसम् (द्वयसच्) । पुरुषदघ्नम् (दजच्) । पुरुषमात्रम् (मात्रच्) । (हस्ती) हस्ती प्रमाणमस्य-हास्तिनम् (अण्)। हस्तिद्वयसम् (द्वयसच्)। हस्तिदनम् (दघ्नच्) । हस्तिमात्रम् (मात्रच्) ।
आर्यभाषाअर्थ-(तत्) प्रथमा-समर्थ (पुरुषहस्तिभ्याम्) पुरुष, हस्ती प्रातिपदिकों से (अस्य) षष्ठी-विभक्ति के अर्थ में (अण्) अण् (च) और (द्वयसज्दघ्नमात्रच:) द्वयसच, दघ्नच्, मात्रच् प्रत्यय होते हैं (प्रमाणे) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह प्रमाण (मांप) हो।
उदा०-(पुरुष) पुरुष है प्रमाण इसका यह-पौरुष (अण्) । पुरुषद्वयस (द्वयसच्) । पुरुषदघ्न (दघ्नच्) । पुरुषमात्र (मात्रच्) । खात-(खाई) पौरुष ८४ अंगुल । सेना-पौरुष-६ फुट। (हस्ती) हस्ती-हाथी है प्रमाण इसका यह-हास्तिन (अण्) । हस्तिद्वयस (द्वयसच्) । हस्तिदन (दनच्)। हस्तिमात्र (मात्रच्)। हस्ती-४० वर्षीय उत्तम जाति का हाथी। ऊंचाई-७ अरनि (२८४७=२१६ अंगुल)। लम्बाई=९ अरत्लि (२८४ ९=२५२ अंगुल)। घेरा=१० अरनि (२८x१०=२८० अंगुल)। अरनि२८ अंगुल । हस्ती प्रमाण में उसकी लम्बाई ग्राह्य होती है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
