SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 132
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः ११५ अर्थ :- तस्य इति षष्ठीसमर्थात् प्रातिपदिकाद् भाव इत्यस्मिन्नर्थे त्वतलौ प्रत्ययौ भवतः । उदा०-अश्वस्य भावः - अश्वत्वम् (त्व: ) । अश्वता ( तल् ) । गोर्भावः-गोत्वम् (त्वः)। गोता ( तल् ) । आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ प्रातिपदिक से (भावः) शब्द के प्रवृत्ति निमित्त अर्थ में (त्वतलौ) त्व और तत् प्रत्यय होते हैं। उदा०-अश्व का भाव-अश्वत्व = घोड़ापन (त्व)। अश्वता घोड़ापन (तलु) । गौ का भाव - गोत्व = गौपन (त्व) । गोता = गौपन (तल्) । सिद्धि - (१) अश्वत्वम् । अश्व+ ङस् +त्व। अश्व+त्व । अश्वत्व+सु । अश्वत्वम् । यहां षष्ठी- समर्थ 'अश्व' शब्द से भाव- अर्थ में इस सूत्र से 'त्व' प्रत्यय है। ऐसे ही - गोत्वम् । (२) अश्वता । अश्व + ङस्+तल् । अश्व+त। अश्वत+टाप् । अश्वता+सु । अश्वता । यहां षष्ठी- समर्थ 'अश्व' शब्द से भाव अर्थ में इस सूत्र से 'तल्' प्रत्यय है। 'तलन्त:' (लिङ्गा० १।१७ ) से तल्-प्रत्ययान्त शब्द स्त्रीलिङ्ग होते हैं अत: स्त्रीत्व-विवक्षा में 'अजाद्यतष्टाप्' (४ | १/४ ) से 'टाप्' प्रत्यय होता है। ऐसे ही गोता । त्वतल्प्रत्ययाधिकारः (२) आ च त्वात् ।११६ । प०वि० - आ अव्ययपदम्, च अव्ययपदम्, त्वात् ५ ।१। अनु०-भाव:, त्वतलौ इति चानुवर्तते । अन्वयः-आ त्वाच्च भावस्त्वतलौ । अर्थ:-‘ब्रह्मणस्त्वः' (५ । १ । १३५ ) इति वक्ष्यति, आ त्वात् = एतस्मात् त्वशब्दात् यद् इत ऊर्ध्वं वक्ष्यामस्तत्र भावेऽर्थे त्वतलौ प्रत्ययौ भवतः, इत्यधिकारोऽयम्। वक्ष्यति - 'पृथ्वादिभ्य इमनिज्वा' (५ |१ | १२१) इति । पृथोर्भावः-प्रथिमा। पार्थवम् । पृथुत्वम्। पृथुता । इत्यादिकम् । आर्यभाषाः अर्थ- पाणिनिमुनि कहेंगे- 'ब्रह्मणस्त्व:' ( ५ ।१ ।१३५ ) इस सूत्र में प्रोक्त (त्वात्) 'त्व' शब्द (आ) तक (च) भी अब जो इससे आगे कहा जायेगा वहां (भाव:) भाव अर्थ में ( त्वतलौ) त्व और तत् प्रत्यय होते हैं। जैसे आगे कहा जायेगा- 'पृथ्वादिभ्य इमनिज्वा' (५ 1१1१२१) अर्थात् पृथु - आदि शब्दों से विकल्प से Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.003299
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1998
Total Pages536
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size20 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy