________________
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
कृद्वृत्ति:-अर्हतीति अर्ह:, तम् - अर्हम् । अत्र 'नन्दिग्रहिपचादिभ्यों ल्युणिन्यच: ' ( ३।१।३४) इति कर्तरि कारकेऽच् प्रत्ययः । 'तत्' इत्यत्र 'कर्तृकर्मणोः कृति' (२।३ । ६५ ) इति कृदन्तयोगे षष्ठ्यां प्राप्तायामस्मादेव सूत्रोक्तान्निपातनाद् द्वितीया वेदितव्या ।
अनु०-वति:, क्रिया, चेद् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-तत् प्रातिपदिकाद् अर्हं वति:, क्रिया चेत् ।
t
अर्थ:-तद् इति द्वितीयासमर्थात् प्रातिपदिकाद् अर्हमित्यस्मिन्नर्थे वतिः प्रत्ययो भवति यद् अर्हमिति प्रत्ययार्थ आत्मार्हा क्रिया चेत् सा भवति । उदा० - राजानमर्हति - राजवत् पालनम् । ब्राह्मणमर्हति ब्राह्मणवद् वेदाध्ययनम् । ऋषिमर्हति ऋषिवद् वेदार्थज्ञानम् । क्षत्रियमर्हति - क्षत्रियवत् प्रजारक्षणम्।
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्) द्वितीया-समर्थ प्रातिपदिक से (अर्हम् ) योग्य अर्थ में (वति: ) वति प्रत्यय होता है। (क्रिया चेत् ) जो अर्ह - प्रत्ययार्थ है यदि वहां आम क्रिया हो ।
उदा० - राजा को जो योग्य है वह राजवत् पालन करना । ब्राह्मण को जो योग्य है वह-ब्राह्मणवत् वेद का अध्ययन करना । ऋषि को जो योग्य है वह ऋषिवत् वेदार्थ को जानना । क्षत्रिय को जो योग्य है वह क्षत्रियवत् प्रजा की रक्षा करना ।
११३
सिद्धि-राजवत् । राजन्+अम्+वति । राजन्+वत् । राजवत्+सु । राजवत् ।
यहां द्वितीया-समर्थ 'राजन्' शब्द अर्ह (योग्य) अर्थ में तथा आत्मा क्रिया अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से वति प्रत्यय है । 'स्वादिष्वसर्वनामस्थाने (१।४।१७ ) से 'राजन्' शब्द की पदसंज्ञा और 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' (८ 1२ 1७ ) से नकार का लोप होता है। ऐसे ही - ब्राह्मणवत् आदि ।
स्वार्थिकप्रत्ययविधिः
वति:
(१) उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ।११७ | प०वि० - उपसर्गात् ५ ।१ छन्दसि ७ । १ धात्वर्थे ७ । १ । स०-धातुकृतोऽर्थ इति धात्वर्थ:, तस्मिन् धात्वर्थे ( उत्तरपदलोपी
तत्पुरुषः) ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
