________________
६२
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
(कार्यम्) मासेन कार्यम् - मासिकं चान्द्रायणव्रतम् । ( सुकरः) मासेन सुकर:-मासिकः प्रासादः ।
आर्यभाषा: अर्थ- (तेन) तृतीया-समर्थ (कालात्) कालविशेषवाची प्रातिपदिक से (परिजय्यलभ्यकार्यसुकरम् ) परिजय्य, लभ्य, कार्य, सुकर अर्थों में (ठञ) यथाविहित ठञ् प्रत्यय होता है।
उदा०-(परिजय्य) एक मास में जीतने योग्य = चिकित्स्य-मासिक व्याधि (रोग) । संवत्सर=वर्ष में जीतने योग्य-सांवत्सरिक व्याधि । (लभ्य) एक मास में प्राप्य मासिक पट (कपड़ा)। (कार्य) एक मास में करने योग्य - मासिक चान्द्रायणव्रत । चन्द्रमा की तिथियों पर आधारित एक व्रतविशेष। (सुकर ) एक मास में सुखपूर्वक बनाया जानेवाला - मासिक प्रासाद (महल) ।
सिद्धि-मासिकम् । मास+टा+ठञ् । मास्+इक । मासिक+सु । मासिकम् ।
यहां तृतीया - समर्थ, कालविशेषवाची 'मास' शब्द से परिजय्य - आदि चार अर्थों में 'प्राग्वतेष्ठञ्' (५1१1१८) से यथाविहित 'ठञ्' प्रत्यय है । पूर्ववत् ठू' के स्थान में 'इक्' आदेश, पर्जन्यवत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है।
अस्य (षष्ठी) अर्थप्रत्ययविधिः
यथाविहितं प्रत्ययः (ठञ) -
(१) तदस्य ब्रह्मचर्यम् ।१३।
प०वि०-तत् २।१ (१।१) अस्य ६ । १ ब्रह्मचर्यम् २ ।१ (१।१) । अनु०-कालात्, ठञ् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तत् कालाद् अस्य यथाविहितं ठञ् ब्रह्मचर्यम् । अर्थ:-तद् इति द्वितीयासमर्थात् कालविशेषवाचिनः प्रातिपदिकाद् अस्येति षष्ठ्यर्थे यथाविहितं ठञ् प्रत्ययो भवति, यद् द्वितीयासमर्थं ब्रह्मचर्यं चेत् तद् भवति ।
उदा०-मासं (यावत्) ब्रह्मचर्यमस्य - मासिको ब्रह्मचारी । अर्धमासिको ब्रह्मचारी। सांवत्सरिको ब्रह्मचारी | आयुष्को ब्रह्मचारी ।
द्वितीयोऽर्थः तद् इति प्रथमासमर्थात् कालविशेषवाचिनः प्रातिपदिकाद् अस्येति षष्ठ्यर्थे यथाविहितं ठञ् प्रत्ययो भवति यदस्येति षष्ठीनिर्दिष्टं ब्रह्मचर्यं चेत् तद् भवति ।
Jain Education International
,
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
