Page Text
________________
२१०
कुन्दकुन्दविरचितः
[ अ० २, गा० ७७
पुद्गलकायैर्गाढं निचितो लोकः । ततोऽवधार्यते न पुद्गलपिण्डानामानेता पुरुषोऽस्ति ॥ ७६ ॥ अथात्मनः पुद्गलपिण्डानां कर्मखकर्तृत्वाभावमवधारयति - कम्मत्तणपाओग्गा खंधा जीवस्स परिणई पप्पा |
गच्छति कम्मभावं पण हि ते जीवेण परिणमिदा ॥ ७७ ॥ कर्म प्रायोग्याः स्कन्धा जीवस्य परिणतिं प्राप्य । गच्छन्ति कर्मभावं न हि ते जीवेन परिणमिताः ॥ ७७ ॥
यतो हि तुल्य क्षेत्रावगाढजीवपरिणाममात्रं बहिरङ्गसाधनमाश्रित्य जीवं परिणमयितारमन्तरेणापि कर्मत्वपरिणमनशक्तियोगिनः पुद्गलस्कन्धाः स्वयमेव कर्मभावेन परिणमन्ति । ततोऽवधार्यते न पुद्गलपिण्डानां कर्मकर्ता पुरुषोऽस्ति ॥ ७७ ॥
अथात्मनः कर्मत्वपरिणतपुद्गलद्रव्यात्मकशरीरकर्तृखाभावमवधारयति -
पञ्चसूक्ष्मस्थावरत्वं प्राप्तैर्जीवैर्यथा लोको निरन्तरं भृतस्तिष्ठति तथा पुद्गलैरपि । ततो ज्ञायते यत्रैव शरीरावगाढक्षेत्रे जीवस्तिष्ठति बन्धयोग्यपुद्गला अपि तत्रैव तिष्ठन्ति न च बहिर्भागाजीव आनयतीति ॥ ७६ ॥ अथ कर्मस्कन्धानां जीव उपादानकर्ता न भवतीति प्रज्ञापयति –— कम्मत्तणपाओग्गा खंधा कर्मत्वप्रायोग्याः स्कन्धाः कर्तारः जीवस्स परिणई पप्पा जीवस्य परिणतिं प्राप्य निर्दोषिपरमात्मभावनोत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखामृतपरिणतेः प्रतिपक्षभूतां जीवसंबन्धिनीं मिध्यात्वरागादिपरिणतिं प्राप्य गच्छंति कम्मभावं गच्छन्ति परिणमन्ति । कम् । कर्मभावं ज्ञानावरणादिव्यकर्मपर्यायं ण हि ते जीवेण परिणमिदा न हि नैव ते कर्मस्कन्धा जीवेनोपादानकर्तृभूतेन परिणमिताः परिणतिं नीता इत्यर्थः । अनेन व्याख्यानेनैतदुक्तं भवति कर्मस्कन्धानां निश्चयेन जीवः कर्ता न भवतीति ॥ ७७ ॥ अथ शरीराकारपरिणतपुद्गलपिण्डानां जीवः कर्ता न भवतीत्युपदिशति — ते ते कम्मत्तगदा ते ते पूर्वसूत्रोदिताः कर्मत्वं गता द्रव्यकर्मपर्याय - जीव है, उसी जगह अनंतवर्गणा हैं, वहाँपर ही आपसमें बंध हो जाता है । इस कारण आत्मा पुद्गलपिंडका प्रेरक नहीं है || ७६ ।। आगे आत्माको पुद्गलपिंडरूप कर्मका अकर्ता दिखलाते हैं - [ कर्मत्वप्रायोग्याः ] अष्टकर्मरूप होनेयोग्य जो [ स्कन्धाः ] पुद्गलवर्गणाओंके पिंड हैं, वे [जीवस्य ] संसारी आत्माकी [ परिणति ] अशुद्ध परिणतिको [ प्राप्य ] पाकर [ कर्मभावं ] आठ कर्मरूप परिणामको [गच्छन्ति ] प्राप्त होते हैं, [तु] परंतु [ते] वे कर्मयोग्य बंध [ जीवेन ] आत्माने [न परिणमिताः ] नहीं परिणमाये हैं, अपनी शक्तिसे ही परिणत हुए हैं। भावार्थ - जिस क्षेत्रमें कार्माणवर्गणा हैं, उसी क्षेत्र में जीव भी हैं । वे जीव अनादि बंधके संयोगसे अशुद्ध भावोंस्वरूप परिणमते हैं । उस अशुद्ध परिणामका बंधरूप बहिरंग निमित्तकारण पाकर कर्मवर्गणा अपनी अंतरंग निजशक्तिसे आठ कर्मरूप परिणम जाती हैं । इस कारण यह आत्मा उनका परिणमानेवाला नहीं है, कार्माणवर्गणा अपने आप परिणमती है । इसी लिये 'उनका कर्ता आत्मा नहीं है' यह सिद्ध हुआ ॥ ७७ ॥ आगे आत्माको नोकर्मरूप शरीरका अकर्ता दिखलाते हैं - [ ते ते ] वे वे [कर्मत्वगताः ] द्रव्यकर्मरूप परिणत हुए [ पुद्गल -
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003289 |
| Book Title | Pravachanasara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | A N Upadhye |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1964 |
| Total Pages | 612 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 16 MB |