Page Text
________________
१९०
कुन्दकुन्दविरचितः
[अ० २, गा० ५५प्राणैश्चतुर्भिर्जीवति जीविष्यति यो हि जीवितः पूर्वम् ।
स जीकः ते प्राणाः पुद्गलद्रव्यैनित्ताः ॥ ५५ ॥ प्राणसामान्येन जीवति जीविष्यति जीवितवांश्च पूर्वमिति जीवः । एवमनादिसंतानप्रवर्तमानतया त्रिसमयावस्थखात्माणसामान्यं जीवस्य जीवलहेतुरस्येव । तथापि तन जीवस्य स्वभावखमवामोति पुद्गलद्रव्यनिवृत्तखात् ।। ५५ ॥ अथ प्राणानां पौद्गलिकलं साधयति
जीवो पाणणिबद्धो बद्धो मोहादिएहिं कम्मेहिं । उवभुजदि कम्मफलं बज्झदि अण्णेहि कम्मे हिं॥५६॥ जीवः प्राणनिबद्धो बद्धो मोहादिकैः कर्मभिः।
उपभुक्ते कर्मफलं बध्यतेऽन्यैः कर्मभिः॥५६॥ यतो मोहादिभिः पौद्गलिककर्मभिर्बद्धवाज्जीवः प्राणनिबद्धो भवति । यतश्च प्राणनिबद्धप्राणास्तेऽपि चिदानन्दैकस्वभावात्परमात्मनो निश्चयेन भिन्ना ज्ञातव्या इत्यभिप्रायः ॥ ३ ॥ अथप्रागशब्दव्युत्पत्त्या जीवस्य जीवत्वं प्राणानां पुद्गलस्वरूपत्वं च निरूपयति-पाणेहिं चदुहिं जीवदि यद्यपि निश्चयेन सत्ताचैतन्यसुखबोधादिशुद्धभावप्राणैर्जीवति तथापि व्यवहारेण वर्तमानकाले द्रव्यभावरुपैश्चतुर्भिरशुद्धप्राणैर्जीवति जीवस्सदि जीविष्यति भाविकाले जो हि जीविदो यो हि स्फुटं जीवितः पुव्वं पूर्वकाले सो जीवो स जीवो भवति ते पाणा ते पूर्वोक्ताः प्राणाः पोग्गलदव्वेहिं णिवत्ता उदयागतपुद्गलकर्मगा निवृत्ता निष्पन्ना इति । तत एव कारणात्पुद्गलद्रव्यविपरीतादनन्तज्ञानदर्शनसुखवीर्याद्यनन्तगुणस्वभावात्परमात्मतत्वाद्भिन्ना भावयितव्या इति भावः ॥ ५५ ॥ अथ प्राणानां यत्पूर्वसूत्रोदितं पौद्गलिकत्वं तदेव दर्शयति-जीवो पाणणिबद्धो जीवः कर्ता चतुर्भिः प्राणैर्निबद्धः संबद्धो भवति । कथंभूतः सन् । बद्धो [चतुर्भिः प्राणैः] पहले कहे हुए इंद्रियादि चार प्राणोंसे [जीवति] जीता है, [जीविष्यति] जीवेगा, [पूर्व जीवितः] पहले जीता था, [सः] वह [जीवः] जीवद्रव्य है, [पुनः] और [प्राणाः] चारों प्राण [पुद्गलद्रव्यैः] पुद्गलद्रव्यसे [निवृत्ताः] रचे गये हैं। भावार्थ-यद्यपि यह जीव निश्चयसे आत्मीक निजलक्षणरूप सुख, सत्ता, अवबोध, चैतन्यरूप प्राणोंकर सदा अविनाशी जीवित है, तो भी संसार-अवस्थामें अनादिकालसे परद्रव्यसंतानके संबंधसे तीनकालवर्ती चारों गतिके पर्यायोंमें जीवितव्यके कारण व्यवहार प्राणोंसे जीवित कहा गया है । वास्तवमें ये चारों प्राण आत्माके निजस्वरूप नहीं है, पुद्गलद्रव्यसे रचित हैं। इसलिये परभावरूप ही हैं ॥ ५५ ॥ आगे प्राणोंको पुद्गलीक दिखलाते हैं-[मोहादिकैः कर्मभिः] मोह, राग, द्वेष, भाव, आदि पुद्गलीक अनेक कर्मोंसे [बद्धः] बैंधा हुआ [जीवः] आत्मा [प्राणनिबद्धः] चार प्राणोंसे बँधा है, और उन प्राणोंके संबंधसे ही [कर्मफलं] उदय अवस्थाको प्राप्त हुए कर्मोंके फलको [उपभुञ्जानः] भोगता हुआ [अन्यैः कर्मभिः] अन्य नवीन ज्ञानावरणादि कर्मोंसे [बध्यते] बंधता है। भावार्थ-यह आत्मा राग, द्वेष,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003289 |
| Book Title | Pravachanasara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | A N Upadhye |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1964 |
| Total Pages | 612 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 16 MB |