Page Text
________________
१६२
कुन्दकुन्दविरचितः
[अ० २, गा० ३५इत्युच्छेदात्परपरिणतेः कर्तृकर्मादिभेदभ्रान्तिध्वंसादपि च सुचिराल्लब्धशुद्धात्मतत्त्वः। संचिन्मात्रे महसि विशदे मूच्छितश्चेतनोऽयं
स्थास्यत्युद्यत्सहजमहिमा सर्वदा मुक्त एव ।। द्रव्यसामान्यविज्ञाननिम्नं कृखेति मानसम् । तद्विशेषपरिज्ञानप्राग्भारः क्रियतेऽधुना॥ इति द्रव्यसामान्यप्रज्ञापनम् । अथ द्रव्यविशेषप्रज्ञापनं तत्र द्रव्यस्य जीवाजीवखविशेषं निश्चिनोति
दव्वं जीवमजीवं जीवो पुण चेदगोवजोगमओ। पोग्गलदव्वप्पमुहं अचेदणं हवदि अज्जीवं ॥ ३५॥ द्रव्यं जीवोऽजीवो जीवः पुनश्चेतनोपयोगमयः।
पुद्गलद्रव्यप्रमुखोऽचेतनो भवति चाजीवः ॥ ३५॥ इह हि द्रव्यमेकत्वनिबन्धनभूतं द्रव्यवसामान्यमनुज्झदेव तदधिरूढविशेषलक्षणसद्भावादद्रव्यकर्मनोकर्मरहितत्वेन शुद्धं शुद्धबुद्धकस्वभावं लभते प्राप्नोति इत्यभिप्रायो भगवतां श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवानाम् ॥ ३४ ॥ एवमेकसूत्रेण पञ्चमस्थलं गतम् । इति सामान्यज्ञेयाधिकारमध्ये स्थलपश्चकेन भेदभावना गता। इत्युक्तप्रकारेण 'तम्हा तस्स णमाई' इत्यादि पञ्चत्रिंशत्सूत्रैः सामान्यज्ञेयाधिकारव्याख्यानं समाप्तम् । इत ऊर्चमेकोनविंशतिगाथाभिर्जीवाजीवद्रव्यादिविवरणरूपेण विशेषज्ञेयव्याख्यानं करोति । तत्राष्टस्थानानि भवन्ति । तेष्वादौ जीवाजीवत्वकथनेन प्रथमगाथा, लोकालोकत्वकथनेन द्वितीया, सक्रियनिःक्रियत्वव्याख्यानेन तृतीया चेति । । 'दव्वं जीवमजीवं' इत्यादिगाथात्रयेण प्रथमस्थलम् , तदनन्तरं ज्ञानादिविशेषगुणानां स्वरूपकथनेन 'लिंगेहिं जेहिं' इत्यादिगाथाद्वयेन द्वितीयस्थलम् । अथानन्तरं स्वकीयस्वकीयगुणोपलक्षितद्रव्याणां निर्णयार्थ 'वण्णरस' इत्यादिगाथात्रयेण तृतीयस्थलम् । अथ पश्चास्तिकायकथनमुख्यत्वेन 'जीवा पोग्गलकाया' इत्यादिगाथाद्वयेन चतुर्थस्थलम् । अतः परं द्रव्याणां लोकाकाशमाधार इति कथनेन प्रथमा, यदेवाकाशद्रव्यस्य प्रदेशलक्षणं तदेव शेषाणामिति कथनरूपेण द्वितीया चेति, 'लोगालोगेसु' इत्यादिसूत्रद्वयेन पञ्चमस्थलम् । तदनन्तरं कालद्रव्यस्याप्रदेशत्वस्थापनरूपेण प्रथमा, समयरूपः पर्यायकालः ज्ञानी निर्मल होता है। इसी कारण अन्य द्रव्योंसे भिन्न स्वरूप कर्ता, करण, कर्म, फल आदि सब भेदोंसे रहित अभेदरूप शुद्ध नयकर मोहका विनाशक ऐसा प्रकाशरूप ज्ञानतत्त्व इस जीवके शोभा पाता है । सारांश-जब इस जीवके पर वस्तुमें परिणति मिट जाती है, और कर्ता कर्म भेदरूप भ्रम (अज्ञान) का नाश होता है, तभी शुद्ध स्वरूपको पाकर ज्ञानमात्र निर्मल आत्मीक-प्रकाशमें साहजिक महिमा सहित सदा मुक्त हुआ ही तिष्ठता है ॥ ३४ ॥ इस प्रकार द्रव्यका सामान्यवर्णन पूर्ण हुआ ।
आगे द्रव्य विशेषका कहना आरंभ करते हुए पहले द्रव्यके 'जीव और अजीव' ऐसे दो भेद दिखलाते हैं-[द्रव्यं सत्तारूप वस्तु [जीवः अजीवः] जीव अजीव इस तरह दो भेदरूप है, [पुनः] और
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003289 |
| Book Title | Pravachanasara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | A N Upadhye |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1964 |
| Total Pages | 612 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 16 MB |