SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 362
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ पंचम खण्ड ३३१ इसी प्रकार आत्मा का सदा सहभावी स्वरूप चेतना 'गुण' है और उसके ज्ञान 'दर्शन' जैसे विविध उपयोग 'पर्याय' हैं, अथवा सामान्यतः ज्ञान 'गुण' है और उसके विशेष 'पर्याय' है' । प्रत्येक द्रव्य में शक्तिरूप से अनन्त गुण हैं और वे आश्रयभूत द्रव्य से तथा परस्पर एक दूसरे से अविभाज्य हैं । प्रत्येक गुण - शक्ति के भिन्न-भिन्न समय में होनेवाले (त्रैकालिक) पर्याय अनन्त हैं । द्रव्य और उसकी अंशभूत शक्तियाँ उत्पन्न तथा नष्ट नहीं होती । अतः द्रव्य और उसकी शक्तियाँ नित्य अर्थात् अनादि - अनन्त हैं, जबकि उनके सब पर्याय प्रतिक्षण उत्पन्न तथा नष्ट होने के कारण अनित्य हैं—सादि सान्त हैं, परन्तु व्यक्तिशः, न कि प्रवाह की अपेक्षा से । प्रवाह को अपेक्षा से तो वे भी अनादि-अनन्त हैं । द्रव्य में अनन्त शक्ति होने से तज्जन्य पर्याय-प्रवाह भी अनन्त ही एक साथ चालू रहता है । भिन्नभिन्न-शक्तिजन्य भिन्न-भिन्न पर्याय एक ही समय में एक द्रव्य में मिलते हैं, परन्तु एकशक्तिजन्य भिन्न-भिन्न समयभावी सजातीय पर्याय एक द्रव्य में एक ही समय में नहीं होते । इस तरह एक पुद्गल द्रव्य में रूप, गन्ध आदि भिन्न-भिन्न शक्तियों के भिन्न-भिन्न पर्याय एक ही समय में होते हैं, परन्तु एक रूप-शक्ति के नील, पीत आदि विविध पर्याय एक ही समय में नहीं होते । इसी प्रकार आत्मा में चेतना, सुख, वीर्य आदि शक्तियों के भिन्न-भिन्न विविध पर्याय एक ही समय में नहीं होते हैं, परन्तु एक चेतनाशक्ति के विविध उपयोग — पर्याय तथा दूसरी शक्तियों के दूसरे विविध पर्याय एक समय में नहीं होते; क्योंकि प्रत्येक शक्ति का एक द्रव्य में एक समय में एक ही पर्याय व्यक्त होता है । 'स्याद्वाद शब्द 'स्यात्' और 'वाद इन दो से बना है । 'स्यात्' अर्थात् अमुक अपेक्षा से - अमुक दृष्टिकोण से । वह (स्यात्) यहाँ पर अव्यय है और अनेकान्त का सूचक है । अत: अनेकान्तरूप से कथन यह अर्थ स्याद्वाद १. गुणः सहभावी धर्मः Xx पर्यायस्तु क्रमभावी ।' Jain Education International वादिदेवसूरिकृत प्रमाणनयतत्त्वालोक अ० ५, सू० ७-८. For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.002971
Book TitleJain Darshan
Original Sutra AuthorNyayavijay
Author
PublisherShardaben Chimanbhai Educational Research Centre
Publication Year2003
Total Pages458
LanguageSanskrit, Hindi
ClassificationBook_Devnagari & Philosophy
File Size17 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy