Page Text
________________
पञ्चास्तिकायः ।
टविषयाण भक्तृत्वाड्रोक्तो । निश्चयेन लोकमात्रोऽपि । विशिष्टावगाहपरिणामशक्तियुकत्रयकवनरूपेण "मिच्छत्सा अण्माणं" इत्यादि सूत्रमेकं इति ज्ञानोपयोगसूत्राष्टकं, अथ चक्षुरादिदर्शनचतुष्टयप्रतिपादनमुख्यत्वेन “दसणमवि" इत्यादि सूत्रमेकं । एवं ज्ञानदर्शनोपयोगाधिकारगाथामादिं कृत्वातरस्थलपंचकसमुदायेन गाथानवकं गतं । अथ गाथादशकपर्यतं व्यवहारेण जीवज्ञानयोः संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेपि निश्चयनयेन प्रदेशास्तित्वाभ्यां नैयायिक प्रत्यभेदस्थापनं क्रियते अग्न्युष्णत्वयोरभेदवत् । जीवज्ञानयोः संज्ञालझणप्रयोजनानां स्वरूपं कथ्यते तथापि जीवद्रव्यस्य जीव इति संज्ञा ज्ञानगुणस्य ज्ञानमिति संज्ञा चतुर्भिः प्राणैर्जीवति जीविष्यति जीवितपूर्वो वा जीव इति जीवद्रव्यलक्षणं, ज्ञायंते पदार्था अनेनेति ज्ञानगुणलक्षणं । जीवद्रव्यस्य बंधमोक्षादिपर्यायैरविनष्टरूपेण परिणमनं प्रयोजनं ज्ञानगुणस्य पुनः पदार्थपरिच्छित्तिमात्रमेव प्रयोजनमिति संक्षेपेण संज्ञालक्षणप्रयोजनानि ज्ञातव्यानि । तत्र दशगाथासु मध्ये जीवज्ञानयोः संक्षेपेणाभेदस्थापनार्थ “ण विअप्पदि" इत्यादि सूत्रत्रयं । अथ व्यपदेशादयो द्रव्यगुणानां भेदे कथंचिदभेदेपि घटत इत्यादि समर्थनरूपेण “ववदेसा" इत्यादिगाथात्रयं, तदनंतरमेकक्षेत्रावगाहित्वेनायुतसिद्धानामभेदसिद्धानामाधाराधेयभूतानां पदार्थानां प्रदेशभेदेपि सति इहात्मनि ज्ञानमिह तंतुषु पट इत्यादिरूपेण इहेदमिति प्रत्ययः संबंधः समवाय इत्यभिधीयते । नैयायिकमते तस्य निषेधार्थ “ण हि सो समवायाहिं ” इत्यादि सूत्रद्वयं, पुनश्च गुणगुणिनोः कथंचिदभेदविषये दृष्टांतदाष्टातव्याख्यानार्थ “वण्णरस" इत्यादि सूत्रद्वयमिति । दृष्टांतलक्षणमाह । दृष्टावंतौ धौं स्वभावावग्निधूमयोरिव साध्यसाधकयोर्वादिप्रतिवादिभ्यां कर्तु भूताभ्यामविवादेन यत्र वस्तुनि सदृष्टांत इति । अथवा संक्षेपेण यथेति दृष्टांतलक्षणं तथेति दाष्टांतलक्षणमिति । एवं पूर्वोक्तगाथानवके स्थलपंचकमत्र तु गाथादशके स्थलचतुष्टयं चेति समुदायेन नवभिरंतरस्थलेरे. कोनविंशतिसूत्रैरुपयोगाधिकारपातनिका । अथानंतरं वीतरागपरमानंदसुधारसपरमसमरसीभावपरिणतिस्वरूपात् शुद्धजीवास्तिकायात्सकाशाद्भित्र यत्कर्मकर्तृत्वभोक्तत्वकर्मसंयुक्तत्वत्रयस्वरूपं सदसत्प्रतिपादनार्थ पत्र तत्रानुपूाष्टादशगाथापयतं व्याख्यानं करोति । तत्राष्टादशगाथासु मध्ये प्रथमस्थले “जीवा अणाइणिहणा” इत्यादि गाथात्रयेण समुदायकथनं तदनंतरं द्वितीयस्थले "उदयेण” इत्याद्येकगाथायामौदयिकादिपञ्चभावव्याख्यानं, अथ तृतीयस्थले “ कम्मं वेदयमाणो" इत्यादिगाथाषटकेन कर्तृ त्वमुख्यतया व्याख्यानं, अथ चतुर्थस्थले “कम्म कम्मं कुवदि” इत्याघेका पूर्वपक्षगाथा, तदनंतरं पश्चमस्थले परिहारगाथाः सप्त । तत्र सप्तगाथासु मध्ये प्रथम "ओगाढगाढ इत्यादि गाथात्रयेण निश्चयेन द्रव्यकर्मणां जीवः कर्ता न भवतीति कथ्यते । तदनंतरं निश्चयनयेन जीवस्य द्रव्यकर्तृ त्वेपि “जीषा पोग्गलकाया" इत्यायेकगाथया कर्मफले विषय उनका भोक्ता है । फिर कैसा है ? [ च स्वदेहमात्रः ] निश्चयचयसे यद्यपि लोक
शुद्धनिश्चयेन शुद्धात्मोत्थवीत मागपरमानंदरूपसुखस्य तथैवाशुद्धनिश्चयेनेन्द्रिपजनितसुखदुःखानां तथाचोपर्चारतासद्भूतव्यवहारेण सुखदुःखसाधकेष्टानिष्टाशनपानादिबहिरङ्गविषयाणां च मोक्तृत्वातू भोक्ता भवति ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002941 |
| Book Title | Panchastikaya |
| Original Sutra Author | Kundkundacharya |
| Author | |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1969 |
| Total Pages | 294 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |