Page Text
________________
१८४
श्रीमद्राजचन्द्रजैनशास्त्रमालायाम् ।
व्यवहारजीवत्वैकांतप्रतिपत्तिनिरासोऽयम् ;ण हि इंदियाणि जीवा काया पुण छप्पयार पण्णत्ता । जं हवदि तेसु णाणं जीवो ति य तं परूवति ॥१२२॥
न हीन्द्रियाणि जीवाः कायाः पुनः षटप्रकाराः प्रज्ञप्ताः ।
यद्भवति तेषु ज्ञानं जीव इति च तत्प्ररूपयन्ति ॥ १२१ ॥ य इमे एकेन्द्रियादयः पृथिवीकायिकादयश्चानादिजीवपुद्गलपरस्परावगाहमवलोक्य, व्यवहारनयेन जीवप्राधान्याज्जीवा इति प्रज्ञाप्यते । निश्चयनयेन तेषु स्पर्शनादीन्द्रियाणि, पृथिव्यादयश्च कायाः जीवलक्षणभूतचैतन्यस्वभावाभावान्न जीवा भवंतीति । पंचेन्द्रियव्याख्यानमुख्यत्वेन चतुर्थस्थलं गतं । अत्र पंचेन्द्रिया इत्युपलक्षणं तेन कारणेन गौण
रिया बहप्पयारा ।" इति पूर्वोक्तगाथाखंडनैकेन्द्रियादिव्याख्यानमपि ज्ञातव्यं । उपलक्षणविषये दृष्टांतमाह-काकेभ्यो रक्षतां सर्पिरित्युक्ते मार्जारादिभ्योपि रक्षणीयमिति । अथेन्द्रियाणि प्रथिव्यादिकायाश्च निश्चयेन जीवस्वरूपं न भवतीति प्रज्ञापयति;-इन्द्रियाणि जीवा न भवन्ति । न केवलमिन्द्रियाणि । पृथिव्यादिकायाः षट्प्रकाराः प्रज्ञप्ता ये परमागमे तेपि । तर्हि किं जीवः यद्भवति तेषु मध्ये ज्ञानं जीव इति तत्प्ररूपयन्तीति । तद्यथा-अनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण स्पर्शनादिद्रव्येन्द्रियाणि तथैवाशुद्धनिश्चयेन लब्ध्युपयोगरूपाणि भावेन्द्रियाणि यद्यपि जीवा भआगे सर्वथा प्रकार व्यवहारनयाश्रित ही जीवोंको नहीं कहा जाता, कथंचित् अन्य प्रकार भी हैं सो दिखाते हैं;-[ इन्द्रियाणि ] स्पर्शादि इन्द्रियाँ [ जीवाः ] जीवद्रव्य [ न हि ] निश्चय करके नहीं है । [ पुनः ] फिर [ पटप्रकाराः ] छह प्रकार [ कायाः ] पृथिवी आदिक काय [ प्रज्ञप्ताः ] कहे हैं वे भी निश्चय करके जीव नहीं हैं। तब जीव कौन है ? [ यत् ] जो [ तेषु ] उन इन्द्रिय और शरीरोंमें [ ज्ञानं ] चैतन्यभाव [ भवति ] है [ तत् ] उसको ही [ जीव इति ] जीव नामका द्रव्य [ प्ररूपयंति ] महापुरुष कहते हैं । भावार्थ-जो एकेन्द्रियादिक और पृथिवीकायिकादिक व्यवहारनयनकी अपेक्षा जीवके मुख्य कथनसे जीव कहे जाते हैं वे अनादि पुद्गल जीवके सम्बन्धसे पर्याय होते हैं। निश्चयनयसे विचारा जाय तो स्पर्शनादि इन्द्रिय, पृथिवीकायादिक काया चैतन्यलक्षणी जीवके स्वभावसे भिन्न है, जीव नहीं हैं । उनही पांच इन्द्रिय षटकायोंमें जो स्वपरका जानने वाला है अपने ज्ञान गुणसे यद्यपि गुणगुणीभेदसंयुक्त है तथापि कथंचित् अभेदसंयुक्त है। वह अविनाशी अचल निर्मल चैतन्यस्वरूप जीव पदार्थ जानो । अनादि अविद्यासे देहधारी होकर पंच इन्द्रिय विषयोंका भोक्ता है । मोही होकर
१ संसारिजीवेषु ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002941 |
| Book Title | Panchastikaya |
| Original Sutra Author | Kundkundacharya |
| Author | |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1969 |
| Total Pages | 294 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |