Page Text
________________
१७६
श्रीमद्राजचन्द्र जैनशास्त्रमालायाम् ।
एदे जीवणिकाया पंचविहा पुढविकाइयादीया | मणपरिणामविरहिदा जीवा एगेंदिया भणिया ॥ ११२ ॥
एते जीवनिकायाः पञ्चविधाः पृथिवीकायिकाद्याः | मनः परिणामविरहिता जीवा एकेन्द्रिया भणिताः ॥ ११२ ॥ पृथिवीकायिकादयो हि जीवाः स्पर्शनेन्द्रियावरणक्षयोपशमात् शेषेन्द्रियावरणोदये नो : न्द्रियावरणोदये च सत्येकेन्द्रिया अमनसो भवतीति ॥ ११२ ॥
एकेन्द्रियाणां चैतन्यास्तित्वे दृष्टांतोपन्यासोऽयम् ;
-
अंडे पवडूढंता गव्भत्या माणुसा य मुच्छगया । जारिसया तारिसया जीवा एगेंदिया णेया ॥११३॥
अंडेषु प्रवर्द्धमाना गर्भस्था मानुषाश्च मूर्च्छा गताः । यादृशास्तादृशा जीवा एकेन्द्रिया ज्ञेयाः ॥११३॥
अंडांतर्लीनानां, गर्भस्थानां मूच्छितानां च बुद्धिपूर्वक व्यापारादर्शनेऽपि येन प्रकारेण
यिकानां व्यवहारेण चलनमस्ति तथापि निश्चयेन स्थावरा इति भावार्थः ॥ १११ ॥ अथ पृथ्वीकायिकादीनां पंचानामेकेन्द्रियत्वं नियमयति; - एते प्रत्यक्षीभूता जीवनिकायाः पंचविधाः पृथ्वीकायिकादयो जीवाः । ते कथंभूताः भणिता ? मनः परिणामविरहिताः न केवलं मनःपरिणाम विरहिता एकेन्द्रियाश्च । कस्मिन् सतीत्थंभूताः भणिताः ? वीर्यांतरायस्पर्शनेन्द्रियावरणक्षयोपशमलाभाव शेषेन्द्रियावरणोदये नोइन्द्रियावरणोदये च सतीति । अथ सूत्रे विश्वोपाधिविमुक्तशुद्धसत्तामात्र देशकेन निश्चयनयेन यद्यपि पृथ्व्यादिपंचभेदरहिता जीवास्तथापि व्यवहारनयेनाशुद्धमनोगतरागाद्यपध्यानसहितेन शुद्धमनोगतस्व संवेदनज्ञानरहितेन यद्वद्धमेकेन्द्रियजातिनामकर्म तदुदयेनामनसः एवेकेन्द्रियाश्च भवतीत्यभिप्रायः ॥ ११२ ॥ अथ पृथिवीकायाकेन्द्रियाणां चैतन्यास्तित्वविषये दृष्टांतमाह; - अंडेषु प्रवर्तमानास्तिर्यंचो गर्भस्था मानुषा उदयसे स्थावर एकेन्द्रिय ही कहे जाते हैं । ये एकेन्द्रिय कैसे हैं ? [ मनःपरिणामविरहिता: ] मनोयोगरहित हैं ॥ १११ ॥ पदार्थ - [ एते ] ये [ पृथिवीकायिकाद्याः ] पृथिवी आदिक [ पञ्चविधाः ] पांच प्रकारके [ जीवनिकायाः ] जीवोंके जो भेद हैं सो [ मनःपरिणामविरहिताः ] मनोयोगके विकल्पोंसे रहित [ एकेन्द्रिया जीवाः ] सिद्धांत में एकेन्द्रिय जीव [ भणिताः ] कहे गये हैं । भावार्थ — पृथिवीकायादिक पांच प्रकार के स्थावर जीव स्पर्शेन्द्रियावरण के क्षयोपशममात्र से अन्य चार इन्द्रियोंके आवरण के उदयसे और मनआवरणके उदय से एकेन्द्रिय जीव और अमनस्क मनरहित हैं ।। ११२ ।। आगे कोई ऐसा जाने कि एकेन्द्रिय जीवोंके चैतन्यताका अस्तित्व नहीं रहता होगा,
उसको
दृष्टांत पूर्वक चेतना
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002941 |
| Book Title | Panchastikaya |
| Original Sutra Author | Kundkundacharya |
| Author | |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1969 |
| Total Pages | 294 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |