Page Text
________________
१२०
श्रीमद्राजचन्द्रजैनशास्त्रमालायाम् ।
दयापादितेष्टानिष्टविषयाणां भोक्तृत्वात्तथाविधं फलं भुञ्जते इति । एतेन जीवस्य भोक्तृत्वगुणोऽपि व्याख्यातः ॥ ६७ ॥ कर्तृत्वभोक्तृत्वव्याख्योपसंहारोऽयम् -
तम्हा कम्म कत्ता भावेण हि संजुदोध जीवस्स । भीचा दु हदि जीवो चेदगभावेण कम्मफलं ॥६॥
तस्मात्कर्म कर्ता भावेन हि संयुतमथ जीवस्य ।
भोक्ता तु भवति जीवश्चेतकभावेन कर्मफलं ॥ ६८ ॥ तत् एतत् स्थितं निधयेनात्मनः कर्म-करी-व्यवहारेण जीवभावस्य । जीवोऽपि निश्येनात्मभावस्य कर्ता व्यवहारेण कर्मण इति । यथात्रोभयनयाभ्यां कर्म-कर्व, तथैकेनापि नयेन न भोक्त । कुतः ? चैतन्यपूर्वकानुभूतिसद्भावाभावात् । ततश्चेतनत्वात्केवल सास्वादस्वभावं सांसारिकसुखदुःखं मुंजंति वीतरागपरमाादैकरूपसुखामृतरसास्वादभोजनरहिता जीवा निश्चयेन भावरूपं व्यवहारेण द्रव्यरूपं भुजंते सेवंत इत्यभिप्रायः ॥ ६७ ॥ एवं भोक्तत्वव्याख्यानमुख्यत्वेन गाथा गता । अथ कतृत्वभोक्तृत्वोपसंहारः कथ्यते: तम्हा यस्मात्पूर्वोक्तनयविभागेन जीवकर्मणोः परस्परोपादानकर्तृत्वं नास्ति तस्मात्कारणात् कम्मं कत्ता कर्म कर्तु भवति । केषां ! निश्चयेन स्वकीयभावानां, व्यवहारेण रागादिजीवानां, जीवोपि व्यवहारेण द्रव्यकर्मभावानां निश्चयेन स्वकीयचेतकभावानां । कथंभूतं सत्कर्म स्वकीयभावानां कर भवति ! संजुदा संयुक्त अध अथो । केन संयुक्तं ? भावेण मिथ्यात्वरागादिभावेन परिणामेन जीवस्य जीवस्य जीवोपि कर्मभावेन संयुक्त इति भोक्ता दु भोक्ता पुनः हवदि भवति । कोसौ । जीवो निर्विकारचिदानंदैकानुभूतिरहितो जीवः । केन कृत्वा । चेदगनिश्चयसे तो सुखदुःखरूप परिणामोंके भोक्ता हैं और व्यवहारसे द्रव्यकर्मके उदयसे प्राप्त हुये जो शुभ-अशुभ पदार्थ उनको भोगते हैं । जीवमें भोगनेका गुण है । कर्ममें यह गुण नहीं है, क्योंकि कर्म जड़ है । जड़में अनुभवनशक्ति नहीं है ॥ ६७ ॥ आगे क त्व-भोक्तृत्वका व्याख्यान संक्षेपमात्र कहा जाता है;[ तस्मात् ] उस कारणसे [ हि ] निश्चयसे । कर्म ] द्रव्यकर्म [कर्ता ] अपने परिणामोंका कर्ता है । कैसा है द्रव्यकर्म ? [ जीवस्य ] आत्मद्रव्यका [ भावेन ] अशुद्ध चेतनात्मपरिणामोंसे [ संयुतं ] संयुक्त है। भावार्थ-द्रव्यकर्म अपने ज्ञानावरणादिक परिणामोंका उपादानरूप कर्ता है । और आत्माके अशुद्ध चेतनात्मक परिणामोंको निमित्त मात्र है । इस कारण व्यवहारसे जीव भावोंका भी कर्ता कहा जाता है [ अथ ] फिर इसी प्रकार जीवद्रव्य अपने अशुद्ध चेतनात्मक भावोंका उपादानरूप
१ स्वकीयस्य ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002941 |
| Book Title | Panchastikaya |
| Original Sutra Author | Kundkundacharya |
| Author | |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1969 |
| Total Pages | 294 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |