Vaisheshika Sutram

SR No.: 002759
Original Sutra Author: N/A
Author: Jambuvijay
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Publication Year: 1961
Total Pages: 360
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Ritual_text, & Ritual
File Size: 19 MB

Page 298

२२८. विशिष्टा अवशिष्टा वा 0.P.PS. सूत्रपाठभेदाः । वृत्त्यनुसारेण भवेत् । नयचक्रवृत्तावत्रैकमेव सूत्रमुद्धृतं तथापि तदनुसारेण ' अचाक्षुष. स्वान्न' इत्येकं सूत्रमपरं तु ' प्रत्यक्षस्य गुणस्य सतोऽपवर्गः कर्मभिः साधर्म्यम्' इति सूत्रद्वयमप्यत्र सम्भाव्यते । -नित्यवैधर्म्यम् PS. २ । २ । ३१ ।
दोषात् PS. २ । २ । ३५, मि.। चन्द्रानन्दरचितवृत्तावत्र " अभिव्यक्ती 5 तु दोषात्" इति पाठः, तत्र PS. अनुसारेणास्माभिः ' अभिव्यक्ती तु' इत्यंशो
वृत्तित्वेन 'दोषात् ' इत्यंशस्तु सूत्रत्वेन दर्शितः । तथापि अभिव्यक्ती तु दोषात् ' इत्यापि सूत्रपाठोऽत्र चिन्त्यः । उपस्कारे स्वत्र अभिव्यक्तौ दोषात्' इति पाठः । न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकायां "कारणतो विकारादेः ।........आदिशब्देन 'सतः
शब्दस्याभिव्यक्तौ दोषात् ' इत्येवमादयो ग्राह्याः । दोषश्च दर्भध्मादिवदुपयुक्तानामृचां 10 निरिष्टिकत्वेन पुनरनुपयोगः । कार्यत्वे त्वन्यत्वे न निरिष्टिकत्वमित्यर्थः Ms.[ १ । १ । ३३
पृ. २७८]" इति वाचस्पतिमिश्रेणोक्तम् । अत्र कियानंशः वाचस्पतिमिश्रस्य सूत्रवेनाभिमत इति स्फुटं न ज्ञायत इति ध्येयम् । -- कार्याज्ञात् ३ । १५, अज्ञानाज्ञानाञ्च ३ । १। ६ Ps. ~अन्य एव हेतुरित्यनपदेशः PS. ३ । १ ।
७ । इतः परम् ' अर्थान्तरं ह्यर्थान्तरस्यानपदेशः' [ ३ । १ । ८ ] इति सूत्रं 15 PS. मि. उ. मध्ये दृश्यते । चन्द्रानन्दरचितवृत्तौ तु 'अन्य एव हेतुरित्यनपदेशः
। ३ । १ । ७ । अन्यो हेतुलक्षणबाह्य इत्यर्थः, तथाहि-इन्द्रियार्थपसिद्धिरिन्द्रियार्थधर्मत्वादात्मना असम्बन्धान्न तमनुमापयेत् अतोऽनपदेशः ।' इत्येव पाठ उपलभ्यते । अत्र चन्द्रानन्दरचितवृत्तेरादर्शद्वये ' तथाहि ' इत्यतः पूर्वम् ' अर्थान्तरं ह्यान्तरस्या.
नपदेशः' इति सूत्रं गलितम् आहोस्विञ्चन्द्रानन्दस्य तदभिमतमेव नेति निश्चेतुं न 20 पार्यते । वयं त्वत्र यथा चन्द्रानन्दवृत्तौ दृष्टं तथा सूत्र पाठं सूत्राङ्कांश्च निरदिशाम ।
PS मध्ये तु सूत्रमेतद् दृश्यत एव, अतः PS अनुपारेण · अर्थान्तरं ह्यर्थान्तरस्यायावद्र्व्यभावित्वान्न पृथिव्यादिगुणः शब्दः, इतश्च न स्पर्शवव्यगुगः शब्दः, आश्रयादन्यत्रोपलब्धेः, अन्यत्र हि शङ्खमुखसंयोगोऽन्यत्र दिगन्तरेऽवस्थितेः श्रोतृभिरुपलभ्यते शब्दः, स्पर्शवद्गुगास्तु रूपादयोऽन्यत्राश्रयान्न गृह्यन्ते, तस्मान्न शब्द: स्पर्शवतां गुगः, बायन्द्रिय प्रत्यक्ष वाच्च नात्ममनोदिक्कालानाम् , 25 पारिशेष्यादाकाशगुणः लिङ्गमा काशस्यमानुपलभ्यानस्येति ।"--तत्त्वार्थसूत्रसिद्धसेनीयवृत्तिः ५। २४ ।।
१ "अचाक्षुषप्रत्यक्षगुणस्य सतोऽपवर्गः कर्मभिः साधर्म्यम् "-नय चक्रवृत्तिः पृ० ५५ पं० ११ । "अचाक्षुषप्रत्यक्ष गुगस्य सतोऽपवर्गः कर्मभिः साधर्म्यम् "--जय चक्रवृत्तिः पृ० ८७ पं० १४ । दृश्यतां न्यायागमानुसारिणीवृत्त्यलङ्कृतस्य नयचक्रस्य टिप गानि पृ० २० टि. 1॥२ तुलना-" अभिव्यक्ती चाभिभवात् "-न्यायसूत्रम ३ । १ । ४२ ॥ ३ हेतुर्लक्षणबाह्य ॥