Page Text
________________
-३३२]
१२. धर्मानुप्रेक्षा
२३७
[छाया-यः व्यापारयति सदयः आत्मसमं परम् अपि मन्यमानः । निन्दनगर्हणयुक्तः परिहरमाणः महारम्भान् ॥] यः श्रावकः सदयः मनोवाकायकृतकारितानुमतप्रकारेण द्वीन्द्रियादित्रसजीवरक्षणपरः कृपापरः व्यापृणोति गृहहट्टादिव्यापार करोति । कीहक् सन् । परं पि परमपि प्राणिन जीवम् आत्मना समं स्वात्मना सदृशं परजीवं मन्यमानः श्रद्दधानः जानन् पश्यन्नपि । पुनः कीदृक् । निन्दनगhणयुक्तः आत्मना आत्मसाक्षिक स्वदोषप्रकाशनं निन्दन गुरुसाक्षिक दोषप्रकाशनं गर्हणं, निन्दन स्वगर्हणं च निन्दनगर्हे ताभ्यां निन्दनगोभ्यां युक्तः सहितः । पुनः कथंभूतः । महारम्भान् परिहरमाणः कृषिभूमिविदारणाग्निदाहागालितजलसेकशकटनौवाहनादिवनस्पतिच्छेदनाद्यनेकप्रकारान् महारम्भान् पापव्यापारान् परिहरमाणः त्यजन् परिहरन् निवृत्तिं कुर्वाणः इत्यर्थः ॥ ३३१ ॥
तस-घादं जो ण करदि मण-वय-काएहि णेव कारयदि।
कुवंतं पि ण इच्छदि पढम-वयं जायदे तस्स ॥ ३३२॥ [छाया-त्रसघातं यः न करोति मनोवचःकायैः नैव कारयति । कुर्वन्तम् अपि न इच्छति प्रथमव्रतं जायते तस्य ॥] तस्य सम्यग्दृष्टेः श्रावकस्य प्रथमत्रतं हिंसाविरतिव्रतं जायते उत्पद्यते । तस्य कस्य । यः श्रावकः त्रसघातं न करोति त्रसानां द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाणां शंखशुक्तिभूलताजलौकाकृमिकीटकादिकुन्थूद्देहिकामत्कुणकीटिकायूकावृश्चिकादिपतङ्गभ्रमरदेशमशकमक्षिकादिपशुमृगमनुष्यादिजीवानां जङ्गमानां घातः तत्र संघातं त्रसहिंसनं प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं न करोति न विदधाति । कैः कृत्वा । मनोवचःकायैः मनसा वचनेन शरीरेण च तैरेव कारयति कुर्वन्तं नैव प्रेरयति । अपि पुनः कुर्वन्तं हिंसादिकर्म कुर्वाणं नैव इच्छति न अनुमनुते अनुमोदनां न करोति मनोवचनकायैः । तथाहि । स्वयमात्मना मनसा कृत्वा
त्रसानां घातं हिंसनं प्रमत्तयागात् प्राणव्यपरोपण न करोति इत्येको भङ्गः।१। मनसा परपुरुष संप्रेये त्रसजीवघातं नैव कारयति । मनसि मध्ये एवं चिन्तयति । एनं पुरुषं कथयित्वा त्रसजीवघातं कारयिष्यामि इति चिन्तनं न विदधातीत्यर्थः । इति द्वितीयो भङ्गः । २ । मनसा त्रसघातं कुर्वन्तं पुरुषं नानुमोदयति, सघातं कुर्वन्तं नरं दृष्ट्वा अनुमोदनां हर्ष प्रमोदं न करोतीत्यर्थः । इति तृतीयो भङ्गः । ३ । स्वयं वकीयवचनेन कृत्वा त्रसकायिकजीववधं हिंसनं बाधां प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं न करोति । मया हिंसा कृता हिंसां करोमि करिष्यामीति वचनं न वदति । इति चतुर्थो भङ्गः । ४ । वचनेन परजनं प्रेरयित्वा त्रसकायिकानां हिंसां घातं बाधां प्राणव्यपरोपणं न कारयति । इति पञ्चमो भगः । ५। वचनेन को कहते हैं। अर्थ-जो श्रावक दयापूर्वक व्यापार करता है, अपने ही समान दूसरोंको भी मानता है, अपनी निन्दा और गर्दा करता हुआ महाआरम्भको नहीं करता ॥ भावार्थ-जो श्रावक दूसरे जीवोंको भी अपनेही समान मानकर अपना सब काम दयाभावसे करता है जिससे किसीको किसीभी तरहका कष्ट न पहुँचे । यदि उससे कोई गल्ती होजाती है तो स्वयं अपनी निन्दा करता है और अपने गुरु वगैरहसे अपने दोषका निवेदन करते हुए नहीं सकुचाता । तथा जिनमें त्रस हिंसा अधिक होती है ऐसे कामोंको नहीं करता । जैसे भट्टा लगाना, जंगल फुकवाना, तालाव सुखाना, जंगल काटना आदि
और उतना ही व्यापार करता है जितना वह स्वयं कर सकता है ॥ ३३१ ॥ अर्थ-तथा जो मन वचन और कायसे त्रसजीवोंका घात न स्वयं करता है, न दूसरोंसे कराता है और कोई खयं करता हो तो उसे अच्छा नहीं मानता, उस श्रावकके प्रथम अहिंसाणुव्रत होता है ।। भावार्थ-शंख, सीप, केंचुआ जौक, कीड़े, चींटी, खटमल, जूं, बिच्छु, पतिंगे, भौरा, डांस, मच्छर, मक्खी, पशु, मृग और मनुष्य वगैरह जंगम प्राणियोंकी मनसे, बचनसे, कायसे वयं हिंसा न करना, दूसरोंसे हिंसा न कराना और कोई करता हो तो उसको प्रोत्साहित न करना अहिंसाणुव्रत है । मन वचन काय और कृत, कारित,अनुमोदनाको मिलानेसे नौ भंग होते हैं जो इस प्रकार हैं-अपने मनमें त्रसजीवोंको मारनेका विचार नहीं करता १ । दूसरे पुरुषके द्वारा त्रसजीवोंका घात करनेका विचार मनमें नहीं लाता, अर्थात् ऐसा नहीं
१ग कायेहिं णेय करयदि ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002713 |
| Book Title | Kartikeyanupreksha |
| Original Sutra Author | Swami Kumar |
| Author | A N Upadhye, Kailashchandra Shastri |
| Publisher | Paramshrut Prabhavak Mandal |
| Publication Year | 2005 |
| Total Pages | 594 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari, Religion, & Spiritual |
| File Size | 15 MB |