________________
३२० षड्दर्शनसमुच्चये
[का० ५५.६-३१४ तमाद्यमवान्तरसामान्याकारविशिष्टवस्तुग्रहणमवग्रहः। अस्यार्थः-विषयो द्रव्यपर्यात्मकोऽर्थो, विषयी चक्षुरादिः, तयोः समीचीनो भ्रान्त्याद्यजनकत्वेनानुकूलो निपातो योग्यदेशाद्यवस्थानं तस्मादनन्तरं समुद्भूतमुत्पन्नं यत्सत्तामात्रगोचरं देर्शनं निराकारो बोधस्तस्माज्जातमाद्यं सत्तासामान्याद्यवान्तरैमनुष्यत्वादिभिविशेविशिष्टस्य वस्तुनो यद्ग्रहणं ज्ञानं तववग्रहः । पुनरवगृहीतविषयसंशयानन्तरं तद्विशेषाकाङ्क्षगमोहाँ । तदनन्तरं तदीहितविशेषनिर्णयोऽवाय: । अवेतविषयस्मृतिहेतुस्तदनन्तरं धारणा।' दर्शनसे उत्पन्न होनेवाला घटत्व आदि विशेष सत्तासे युक्त घट आदि पदार्थोंको विषय करनेवाले प्रथम ज्ञानको अवग्रह कहते हैं । विषय-द्रव्यपर्यायात्मक पदार्थ, विषयी चक्षु आदि इन्द्रियां, इनके समीचीन विपर्यय संशय आदिको उत्पन्न नहीं करनेवाले निपातसे योग्यदेश स्थिति रूप सम्बन्धसे सत्तामात्रका आलोचन करनेवाला निराकार ज्ञानरूपी दर्शन उत्पन्न होता है। इस सामान्य सत्ताका भान करनेवाले दर्शनके बाद ही उससे मनुष्यत्व आदि अवान्तर-विशेष सामान्यसे युक्त वस्तुको 'यह मनुष्य है' इत्यादि रूपसे जाननेवाला जो सबसे पहला ज्ञान उत्पन्न होता है उसे अवग्रह कहते हैं । अवग्रहके द्वारा जाने गये पदार्थमें उत्पन्न होनेवाले संशयके बाद विशेष निर्णयके लिए होनेवाला 'यह ऐसा होना चाहिए' ऐसा भवितव्यता प्रत्यय ईहा कहा जाता है। जैसे सामान्यरूपसे पुरुषको जान लेनेके बाद 'यह दक्षिणी है या उत्तरी' यह संशय होता है, इस संशयके बाद होनेवाले 'इसे दक्षिणी होना चाहिए' इस सम्भावना प्रत्ययको ईहा कहते हैं। ईहाके द्वारा सम्भावित विशेषका यथार्थ निर्णय अवाय कहलाता है। जिस पदार्थका पक्का निश्चय हो गया है उसका कालान्तरमें स्मरण करानेवाले कारणको धारणा कहते हैं। इतना दृढ़ निश्चय होना जिससे उसकी बहुत दिन तक याद बनी रहें।
१. "तत्र अव्यक्तं यथास्वमिन्द्रियैः विषयाणामालोचनावधारणमवग्रहः।" तत्त्वार्थाधि, मा. ११५। "विषयविषयिसंनिपातसमयानन्तरमाद्यग्रहणमवग्रहः। विषयविषयिसंनिपाते सति दर्शनं भवति, तदनन्तरमर्थस्य ग्रहणमवग्रहः।"-सर्वार्थसि. १।१५। लघी. श्लो. ५ । राजा . १।१५। धवलाटी. सत्प्ररू। प्रमाणप. पृ. ६८ । सन्मति. टी. पृ. ५५२ । प्रमा. नय. २७ न्यायदी. पृ. १०। २. दर्शनाज्जातम् म. १, २, प. १, २। ३. "अवगृहीतेऽर्थे विषयाथै कदेशाच्छेषानुगमनं निश्चयविशेषजिज्ञासा चेष्टा ईहा।"-तत्वार्थाधि. १।१५। "अवग्रहग्रहीतेऽर्थे- तद्विशेषाकाङ्क्षणमीहा ।"-सर्वार्थ. ११५। लघी. श्लो. ५। राजवा. १।१५। धवळाटी. सत्प्ररू.। तत्वार्थइलो. पृ. २२० । प्रमाणप. पृ. ६८ । सन्मति. टी. प्र. ५५ । प्रमा. नय. २।८। प्रमाणमी. 11१1२७ । न्यायदी. पृ. ११ । जैनतकमा.
। ४. “अवगहीते विषये सम्यगसम्यगिति गुणदोषविचारणाध्यवसायापनोदोपायः ।"-तत्वार्थाधि भा. १।१५। विशेषनिज्ञानाद्याथात्म्यावगमनमवायः ।" सर्वार्थसि. १।१५। लघी. श्लो.५। राजवा. १११५ । धवलाटी. सत्प्ररू. । तत्त्वार्थश्लो. पृ. २२० । प्रमाणप. पृ. ६८ । सन्मति. टी. पृ. ५५३ । प्रमा. नय. २।९। प्रमाणमी. १११।२८ । न्यायदी. पृ. ११ । जैनतर्कम'. पृ. ५। ५. "धारणा प्रतिपत्तियथास्वं अत्यवस्थानमवधारणं च धारणा प्रतिपत्तिः अवधारणमवस्या निश्चयोऽवगमः अवबोधः इत्यनान्तरम् ।"-तत्त्वार्थाधि. भा. १।१५। "अथैतस्य कालान्तरेऽविस्मरणकारणं धारणा।" -सर्वार्थसि. ११५। लघी. श्लो. ६ । राबवा. १।१५। धवलाटी. सत्प्ररू. । प्रमागप. पू. ६८ । सन्मति. टी. पृ. ५५३ । प्रमा. नय. २०१०। प्रमाणमी. १।१।२९ । न्यायदी. पृ. ११। जैनतर्कमा.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org