Agam 40 Mool 01 Aavashyam Sutra Niryukti Part 01

SR No.: 002521
Original Sutra Author: Haribhadrasuri, Bhadrabahuswami
Publisher: Bherulal Kanhiyalal Kothari Religious Trust
Total Pages: 340
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Agam, Canon, & agam_aavashyak
File Size: 14 MB

Page 37

॥ २६ ॥
आवश्यक हारिभद्रीयवृत्तिः
याह-उपमानं उपमितं, भावे निष्ठाप्रत्ययः, क्षेत्रस्योपमितं क्षेत्रोपमितं, एतदुक्तं भवति - उत्कृष्टावधिक्षेत्रोपमानं, 'अग्निजीवाः प्रागभिहिता एवेति, आह- 'रूपगतं लभते सर्व' इत्येतदनन्तरगाथायामर्थतोऽभिहितत्वात् किमर्थं पुनरुक्तमिति, यत्रोच्यते, उक्तः परिहारः, अथवा अनन्तरगाधायां 'एकप्रदेशावगाढं' इत्यादि परमावधेर्द्रव्यपरिमाणमुक्तं, इह तु 'रुपगतं लभते सर्व' इति क्षेत्रकालद्वयविशेषणं, एतदुक्तं भवति- रूपिद्रव्यानुगतं लोकमात्रासंख्येयखण्डोत्सर्पिण्यत्र सर्पिणीलक्षणं क्षेत्रकालद्वयं लभते, न केवलं, अरूपित्वात्तस्यै, रूपिद्रव्यनिबन्धनत्वाश्वावधिज्ञानस्येति गाथार्थः ॥ ४५ ॥ एवं तावत् पुरुषनधिकृत्य क्षायोपशमिकः खलु अनेकप्रकारोऽवधिरुक्तः, साम्प्रतं तिरश्चोऽधिकृत्य प्रतिपिपादयिषुराह
आहारतेयलं भो, उक्को सेणं तिरिक्खजोणीसु । गाउय जहण्णमोही, नरएस उ जोयणुकोसो ॥ ४६ ॥ व्याख्या - तत्राहारते जोग्रहणाद् औदारिकवैक्रियाहारकतेजोद्रव्याणि गृह्यन्ते, ततश्चाहारश्च तेजश्च आहारतेजसी तयोलभि इति समासः लाभः प्राप्तिः परिच्छित्तिरित्यनर्थान्तरं, इदमत्र हृदयं - तिर्यग्योनिषु योनियोनिमतामभेदोपचारात् तिर्यग्योनिकसत्वविषयो योऽवधिः तस्य द्रव्यतः खलु आहारतेजोद्रव्यपरिच्छेद उत्कृष्टत उक्तः, इत्थं द्रव्यानुसारेणैव क्षेत्रकालभावाः परिच्छेद्यतया विज्ञेया इति । इदानीं भवप्रत्ययावधिस्वरूपमुच्यते स च सुरनारकाणामेव भवति,
१ उत्तरः २ नास्मादन्यत् रूपगतमिति नियमनायेत्येवंरूपः ३ विधिनियमयोर्विधिरेव ज्यायान् इति न्यायमपेक्ष्य विधेर्बलीयस्त्वाख्यानायाह--अथवेत्यादि. ४ अरूपित्वात् रूपिविष यश्चावधिरिति च निर्णीतमनेकशः ५ क्षेत्रकालद्वयल. ६ मनुष्यान् इत्यर्थः, परमोहिनाणविओ, केवलमं तो मुहुतमित्तेणेति ( वि० ६८९ ) वचनात् परमावधेश अन्तर्मुहूर्तात्केवलोत्पत्तिः, केवलं च नरगतावेव ७ चारित्रतपभादिगुणहेतुत्वात्. * य २-४-९. तत्र प्रथममल्प इतिकृत्वा नारकाणां प्रतिपाद्यत इति, अत आह— क्षेत्रतो 'गव्यूतं' परिच्छिनत्ति जघन्येनावधिः, क ? - नरान् कान्तीति नरकाः, के गे रे शब्दे इतिधातुपाठात् नरान् शब्दयन्तीत्यर्थः, इह च नरका आश्रयाः, आश्रयाश्रयिणोरभेदोपचारात्, नरकेषु तु योजनमुत्कृष्ट इत्याह, एतदुक्तं भवति - नारकाधारो योऽवधिः असौ उत्कृष्टो योजनं परिच्छिनत्ति क्षेत्रतः, इत्थं क्षेत्रानुसारेण द्रव्यादयस्तु अवसेया इति गाथार्थः ॥ ४६ ॥ एवं नारकजातिमधिकृत्य जघन्येतरभेदोऽवधिः प्रतिपादितः, साम्प्रतं रत्नप्रभादिपृथिव्यपेक्षया उत्कृष्टेतरभेदमभिधित्सुराह—
तारि गाउयाई, अजुट्ठाई तिगांउया चेव । अड्डाइजा दुण्णि य, दिवडुमेगं च निरंएसु ॥ ४७ ॥
व्याख्या -तत्र नरका इति नारकालयाः, ते च सप्तपृथिव्याधारत्वेन सप्तधा भिद्यन्ते तत्र रत्नप्रभाद्याधारनरकेषु यथामंख्यमुत्कृष्टे तर भेदभिन्नावधेः क्षेत्रपरिमाणमिदं - 'नरकेषु' इति सामर्थ्यात् तन्निवासिनो नारकाः परिगृह्यन्ते, तत्र रत्न - प्रभाधारनरके उत्कृष्टावधिक्षेत्रं चत्वारि गव्यूतानि जघन्यावधेरर्धचतुर्थानि, अर्ध चतुर्थस्य येषु तान्यंर्धचतुर्थानि एवं शर्कराप्रभाधारनरके परमविधिक्षेत्रमानं अर्धचतुर्थानि इतॆरावधिक्षेत्रमानं तु त्रिगव्यूतं, त्रीणि गव्यूतानि त्रिगव्यूतं, एवं
१ आधारभेदादाधेयभेदात् सप्त पृथिव्य आधारो येषां ते तथा तत्वेनेति समासः २ तास्य्यात्तव्यपदेश इतिन्यायात्. ३ व्यधिकरणबहुव्रीहेरपि दर्शनात् अन्यथाऽर्धनत्वारीतिभावान ४ उत्कृष्टेति ५ जघन्येति. * तिगाउयं + नरपसु । अजुडाईयाहू जहण्णयं अगाउयंताई । जं गाउअंति भणिअं तंविअ कोहणं ॥ १ ॥ [ भाग्यगाथाऽब्याख्याता च ].
सर्वत्र योज्यं यावन्महातमः प्रभाधारनरके उत्कृष्टावधिक्षेत्रं गव्यूतं, जघन्यावधिक्षेत्रं चार्धगव्यूतमिति, रत्नप्रभाधारनरक इत्यादी जात्यपेक्षमेकवचनं, अनिर्दिष्टस्यापि नवरं पदार्थगमनिका, अर्ध तृतीयस्य अर्धतृतीयानि, द्वे च, अधिकम यस्मिन् तद् अध्यर्धम् । आह - कुतः पुनरिदं ?, सामान्येन प्रतिपृथिव्याधारन रकं उत्कृष्टमत्रधिक्षेत्रमुक्तं 'यत्वारि गव्यूतानि' इत्यादि, अर्धगव्यूतोनें जघन्यमित्यवसीयते ?, उच्यते, सूत्रात्, तथा चोक्तं - " रयेणष्पभापुढ विनेरइयाणं भंते ! harयं वित्तं ओहिणा जाणंति पासंति ?, गोयमा ! जहण्णेणं अजुडाई गाउयाई उक्कोसेणं चत्तारि, एवं जाव महातमपुढ विरइया / णं ? गोयमा ! जहण्णेणं अद्धगाउयं उक्कोसेणं गाउयं", आह- यद्येवं 'गा' ऊ जहण्णमोही णरएसु तु' ( ४६ ) इत्येतद्व्याहते, अत्रोच्यते, उत्कृष्टजघन्यापेक्षया तदभिधानाददोषः, इदमत्र हृदयम् — उत्कृष्टानामेव सप्तानामपि रलप्रभाद्यवधीनां || गव्यूतक्षेत्र परिच्छित्तिकृत् अवधिर्जघन्य इत्यलं प्रसङ्गेनेति गाथार्थः ॥ ४७ ॥ एवं नारकसंबन्धिनो भवप्रत्य यावधेः स्वरूपमभिधायेदानीं विबुधसंबन्धिनः प्रतिपिपादयिषुरिदं गाथा'त्रयं जगाद -
सक्कीसाणा पढमं दुःखं च सर्णकुमारमाहिंदा । तच्चं च बंभलंतग, सुक्कसहस्सारय चउत्थीं ॥ ४८ ॥
१ नरकेष्वितिपदव्याख्याने स्वनिरूपितपदे. २ तद्वृत्तिधर्मवत्तामपेक्ष्येति. ३ आश्रित्येति शेषः ४ स्वस्वोत्कृष्टापेक्षया. ५ रत्नाप्रभापृथ्वीनैरथिका भदन्त ! कियत् क्षेत्रमवधिना जानन्ति पश्यन्ति ?, गौतम ! जघन्येनार्ध तृतीयानि गव्यूतानि उत्कृष्टेन चत्वारि, एवं यावन्महातमः प्रभा पृथ्वीनैरयिकाणां १ गौतम ! जघन्येनार्धगम्यूतं उत्कृष्टेन गम्यूतं. ६ विरुध्यते इति . ७ विशेषणं भवेत्यादेः, तच्च देवसंबन्धिव्यवच्छेदाय. ८ भवप्रत्ययावधेः स्वरूपमिति. * परमावधेः. + अतिदिष्ट० 1 नारकं णं पुच्छा. § गाउयंतं. गाडय० ॥ स गध्यू०. ६ त्रितयं.