________________
२६
विनयसूत्र वृत्त्यभिधानव्याख्यानम्
हस्तिकर्णा अश्वकर्णा गोणमर्कटकर्णकाः । खरसूकरकर्णाश्च एककर्णा अकर्णकाः । लोहिताक्षा अतीवाक्षा चुल्लाक्षा अतिपिङ्गलाः । काचाक्षा बुदबुदाक्षाश्च एकाक्षाश्चाप्यनक्षकाः । [हस्ति ] नासा अश्वनासा गोणमर्कटनासकाः । खरसूकरनासाश्च एकनासा अनासकाः । हस्तिजोडा अव गोणमर्कटजोडेकाः । खरसूकरजोडाश्च एकजोडा अजोडकाः । हस्तिदन्ता अश्वदन्ता गोण मर्कदन्तकाः । खरसूकरदन्ताश्च एकदन्ता अदन्तकाः । अतिग्रीवा अग्रीवाश्च स्कन्धाक्षा अतिकुब्जकाः । लाङ्गूलच्छिन्ना वाताण्डा एकाण्डा अप्यनण्डकाः । अतिदीर्घाऽतिह्रस्वाश्च कृशाश्चाऽतिकिलासिनः । चतुर्भिश्च छविवर्णै: खेलाविकटकास्तथा । एवं विधानामपि तं प्रतिक्षेपं अधारयेत् ॥
तमिति हस्तच्छिन्नाः पादछिन्नाः इत्येवमादिकं प्रतिक्षेपं, एवं विधानामपि प्रधारयेत् इत्यर्थः ।। हरिद्रा इव रक्ता केशा येषां ते हरिद्रकेशाः । सिंहकेशा हरिकेशा ॥ नील्या इव रक्ता केशा येषां हरितकेशाः । जन्मना एव शुक्ला केशा येषां ते श्रवदातकेशा, न तु पलितिनः ॥ हस्तिन इव येषां केशा ते नागकेशा ॥ ताम्रभाजनमिव श्लक्ष्णं विगतकेशशिरो येषां ते केशकाः ।। " यस्य शिरसि तिस्रः चतस्रो वा स्थूलवलयः, याभिः निम्नोन्नतं लक्ष्यते स घाटोशिरः । येषां पिश्वितमिव शरीरं वैपुल्यवतः [पृथग्वत्] संक्षिप्तकं ते विपाटकाः ॥ यस्य अतिसंक्षिप्ते वर्तुलाक्षणी ते संचूर्णाक्षाः [ = चुल्लाक्षाः ? ] ॥ शिरसोऽन्तः प्रविष्टत्वात् स्कन्धस्थाने अक्षिणी असौ स्कन्धाक्षः ॥ लाङ्गूलं यस्य प्रस्रवकरणं त[द्यस्य छिन्नं ] स [5b]' लाङ्गूलच्छिन्नः ॥ येषां स्वल्पेनाऽपि व्यापारेण विशिष्टश्रमोत्पत्तिः तेऽतिकिलासिनः, क्लमस्यैतदभिधानम् ॥ चतुभिश्च छविवर्णैः इति नीलपतीलोहितावदातैः (निन्दितरूपाः) । ये एवंविधा वर्णविशेषाः तेषां एव प्रतिक्षेपः, न तु ये देवानामिव प्रशस्यरूपाः ॥ एवं तावत् एवंविधानां प्रव्राजनादिकं प्रतिक्षिप्तम् । प्रव्रजितोपसंपन्नानामेषां अपि संग्रह न इत्युपदर्शनाय आह । (१५३) न जातिकायदुष्टं प्रव्रजितं उपस्थापयेत् ॥ रथकारादिकं अभोदयं जातिदुष्टम् । हस्तच्छिन्नादिकं वर्णतः संस्थानतो वा कायेन
