________________
आह्निकम् ]
मणिप्रकरणम्
भिर्युज्यतेऽपि तु व्यक्तिः, तस्मात् सैव शब्दार्थः । अपि च यदि पशुरुपाकृतः पलायेत अन्यं तद्वर्णं तद्वयसमालभेतेति, यदि जातिः शब्दार्थः स्यादन्यस्यालम्भो नावकल्पेतान्यस्योपनीयमानस्य पशुद्रव्यस्य सैव जातिः, व्यक्त रवकल्पते न जातेरित्यतोऽपि व्यक्तिः शब्दार्थः ।
तत्रान्यत्वसम्बन्धो
1
न
चयापचयसङ्घातस्वस्वामित्वादिकल्पनाः यान्ति व्यक्त्यभिधेयत्वपक्षे झडिति सङ्गितम् ॥ व्यक्तिलक्षणाद्वारमियत् कार्यञ्च युज्यते । वक्र : पन्था न गन्तव्यः प्रष्ठे वहति वर्त्मनि ॥ उपलक्षणमाश्रित्य जातिसम्बन्धवेदनम् । प्रसेत्स्यतीति नानन्त्यव्यभिचारकृतो ज्वरः ॥
किञ्च,
प्रत्यक्षविषये वृत्ति: पदस्येष्टा परैरपि । निष्कृष्टं न च सामान्यमात्रं प्रत्यक्षगोचरः ॥ व्यक्त रेव पदार्थत्वं तस्मादभ्युपगम्यताम् । तथा च बुद्धिस्तत्रैव श्रुतशब्दस्य जायते ॥ मोमांसकमते जातेरेव पदार्थत्वम्
३३
5
ननु व्यक्त्यन्तरमपि व्यक्तिरेव, सोऽयं व्यक्तौ गोशब्दः प्रयुक्तो न सामान्ये । मैवम् । व्यक्तौ चेद् गोशब्दः प्रयुज्यते कर्कादिव्यक्तावपि प्रयुज्येत । यत्र प्रयोगोऽस्य दृष्टस्तत्र प्रयुज्यते इति चेद्, अद्य जातायां गवि मा प्रयोजि, नहि तत्र प्रयोगोऽस्य दृष्ट इति । तस्माद् दर्शनमकारणम्, प्रतिव्यक्ति तस्यासम्भवात् ।
न्या० म० ५
10
15
तदेतज्जैमिनीयैर्न क्षम्यते । तथा हि व्यक्तिमात्रं वा शब्दार्थ इष्यते विशिष्टा वा व्यक्तिः । न तावद् व्यक्तिमात्रम्, न हि यस्यां कस्याञ्चिद्वयक्तौ गोशब्दं वक्तारः प्रयुञ्जते, न च यां काञ्चिद्वयक्तं गोशब्दाच्छ्रोतारः प्रतिपद्यन्ते । अथ गोत्वविशिष्टव्यक्तिः शब्दार्थ इत्युच्यते, गोत्वमेव हि तर्हि 20 गोशब्दार्थो न व्यक्तिः, कथम् ? श्रूयताम् । यदि हि व्यक्तिः शब्दार्थो भवेद् व्यक्त्यन्तरे न प्रयुज्येत । अथ व्यक्त्यन्तरेऽपि प्रयुज्यते, सर्वव्यक्तिसाधारणस्तस्यार्थो न व्यक्तिः ।
25
