________________
न्यायमञ्जय
भविष्यन्ति, तेभ्यः शब्दलक्षण मविप्लुतमवभोत्स्यामह इति ।
नैतदस्ति । तेषामप्यभियुक्ततराः केचिदुत्प्रेक्षन्त एव दोषम्, तेषामपरे, तेषामप्यपरे । तदेवमनवस्थाप्रसङ्गान्नास्ति निर्मलमनुशासनमिति क्लेशायैव व्याकरणाध्ययनमहाव्रतग्रहणम् । तथा च बृहस्पतिः, प्रतिपदमशक्यत्वात्, 5 लक्षणस्यापि अव्यवस्थानात्, तत्रापि स्खलितदर्शनात्, अनवस्थाप्रसङ्गाच्च मरणान्तो व्याधिर्व्याकरणमित्यौशनसा इति । इहाप्युक्तम्,
10
15
20
25
१८४
राजदण्डतः ।
दुष्टग्रहगृहीतो वा भीतो वा पितृभ्यामभिशप्तो वा कुर्याद् व्याकरणे श्रमम् ॥
अन्यैरप्युक्तम्,
[ षष्ठम्
वृत्तिः सूत्रं तिला माषाः कटन्दी कोद्रवौदनः ।
अजडाय
प्रदातव्यं जडीकरणमुत्तमम् ॥ इति । एवं व्याकरणावगाहनकृतोद्योगोऽपि विद्वज्जनो व्युत्पत्तिं लभते न वैदिकपदग्रामे मनुष्योक्तिवत् । अन्यत् किञ्चन तत्प्रतीतिशरणं नास्तीति च व्याकृतं तस्मादप्रतिपत्तिमन्थरमुखो वेदः प्रमाणं कथम् ।।
प्रतिपदमशक्यत्वादिति । यथा तैरेवोक्तम् 'बृहस्पतिरध्यापयिता शक्रोऽध्येता दिव्यं वर्षसहस्रमायुस्तथापि नान्तं जगाम ' इति । तथा लक्षणस्य । सामान्यविशेषवतः । अव्यवस्थानात्। न्यूनत्वात् । सूत्रकृता न्यूनानि सूत्राणि कृतानि, वार्त्तिककृता 'अन्ताच्च इति वक्तव्यम्' इत्यादीन्युपसङ्ख्यानानि कृतानि, पुनर्भाष्यकारेण " मृजेरजादौ सङ्क्रमे विभाषा वृद्धिरिष्यते” इत्याद्या इष्टयः कृताः । एवञ्च महापुरुषत्रयपरिग्रहेऽपि शोभा चीर्णमित्याद्यसिद्धिः। तत्रापि च स्खलितदर्शनात् । स्खलितानां सन्देहविपर्ययाप्रतिपादकत्वादीनां दर्शनात् । अनवस्थाप्रसङ्गाच्च इति सूत्रावयवः स्वयमवतारणिकासमय
एव व्याख्यातः ।
कन्दी कोद्रवदन इति । कटन्दी वैशेषिकभाष्यविशेषः । मनुष्योक्तिवदिति । यथा प्रागुक्तनीत्या सर्वासङग्रहादिना लौकिकेषु वचनेषु वैयाकरणो न व्युत्पत्ति लभते तथा वैदिकेष्वपीत्यर्थः । अप्रतिपत्तिमन्थरमुख इति । प्रतिपत्तेरभावेनाप्रतिपादकत्वेन मन्थरमुखो निष्क्रियवदनो मूक इव ।
