________________
५७
आह्निकम् ]
प्रमाणप्रकरणम् प्रकृत्यर्थस्य भवतेः कर्ता यः स्वर्गादिः स एव ण्यन्तस्य तस्य कर्मतां प्रतिपद्यते । कर्ता त्वस्य प्रयोजकः पुरुषः । णेश्वार्थो णिज्वाच्यः प्रयोजकव्यापारः। पुरुषो हि भवन्तं स्वर्गादिमर्थं स्वव्यापारेण भावयति सम्पादयति । स तत्सम्पादको व्यापारो भावनेत्युच्यते ।
ननु व्यापारः क्रियैव, न तदतिरिक्तस्य व्यापारस्यासम्भवात्, क्रिया- 5 व्यापारपक्षश्च प्रतिक्षिप्तः । उच्यते, न क्रियामात्रं भावना, अपि तु परिदृश्यमानपूर्वापरीभूतयज्यादिभावस्वरूपातिरिक्तः पुरुषव्यापारः प्रत्ययात् प्रतीयमानो भावना । यथाह,
न सा केनचिदुत्पाद्या जनिका सा न कस्यचित् ।
केवलं जननी ह्यषा जन्यस्य जनकस्य च ॥ इति । 10 क्रियाकारकादिविलक्षणैव सा शब्दात् प्रतीयते इत्यर्थः ।
ननु च यजेतेत्यत्र प्रकृत्यर्थो यागादिक्रिया प्रत्यथार्थस्तु प्रेरणारूपो विधिः कर्तृसंख्यादिश्च, न तु धात्वभिधीयमानव्यापारव्यतिरिक्तो भावनाख्यः प्रत्ययात् पुरुषव्यापारः प्रतीयते । न हि भावनावाचिनी काञ्चिद् विभक्ति स्मरति पाणिनिः लिङादिमिव विध्यादौ । तस्मान्न भावना वाक्यार्थः । 15
उच्यते । भावनापि प्रतीयत एवाख्याताद् यदि नैपुण्येन शाब्दी प्रतीतिरवमृष्यते।
___ आस्तां विधिपदं तावद् वर्तमानापदेशिनः ।
शब्दाद् यजत इत्यादेर्भावना न न गम्यते । पचति पठति गच्छतीति, अतो यथा पाकादिर्धात्वर्थः प्रतीयते, तथा 20 सर्वानुगतः कर्तृव्यापारोऽपि पाकाद्युपजनापायेऽपि व्यापारप्रतीतेरनपायात् । यथा ह्यौपगवः, कापटवः, औपमन्यव इत्युपगुप्रभृतीनामुद्धारञ्च निक्षेपञ्च प्रत्ययार्थोऽनुवर्तते तद्धितान्तेषु, तथा आख्यातेष्वपि सोऽनुवर्त्तमानो दृश्यते ।
न सा केनचिदिति । भावार्थवदन्योत्पाद्यत्वं कारकवच्चान्योत्पादकत्वं तस्या नास्तीत्यर्थः । किन्तु यद्वशात् फलस्य जन्यताव्यपदेशो भावार्थस्य च जनकता सासौ 25 जननी।
न्या० म०८
