________________
१४२
'अभिधानचिन्तामणि १एकदेशे प्रतोकोऽङ्गावयवापधना अपि । २उत्तमाङ्गं शिरो मूर्धा मौलिर्मुण्डं कमस्तके ॥ २३० ॥ वराङ्ग करणत्राणं शीर्ष मस्तिकमित्यपि । ३तज्जाः केशास्तीर्थवाकाश्चिकुराः कुन्तलाः कचाः ॥ २३१ ॥ वालाः स्युस्त४त्पराः पाशो रचना भार उच्चयः । हस्तः पक्षः कलापश्च केशभूयस्त्ववाचकाः ॥ २३२ ॥ प्रअलकस्तु कर्करालः खगरश्चूर्णकुन्तलः । ६स तु भाले भ्रमरकः कुरुलो भ्रमरालकः ॥ २३३ ॥ ७धम्मिल्लः संयताः केशाः केशवेषे कबर्यस्थ ।
वेणिः प्रवेणीशुभाशुभवर्णन करनेवाला शास्त्र-विशेष) के २ नाम है-सामुद्रम् (+सामुद्रिकशास्त्राम् ), देहलक्षणम् ।।
१. 'अङ्ग के ४ नाम है-प्रतीकः, अङ्गम् , अवयवः, अपचनः ॥.. शेषश्चात्र-देहैकदेशे गात्रम् ।
२. 'मस्तक'के ११ नाम हैं-उत्तमाङ्गम् , शिरः (-रस , न ), मूर्धा (-धन् । पु), मौलि: ( पु स्त्री ), मुण्डम् (पुन), कम् ,मस्तकम् (पु न), वराङ्गम् , करणत्राणम् , शीर्षम् , मस्तिकम् ॥ ___३. 'बाल, केश'के ६ नाम हैं-केशाः, तीर्थवाकाः, चिकुराः, (+चिहुराः ), कुन्तलाः, कचाः, वालाः (पु न ), बहुत्वको अपेक्षासे यहां ब० व० प्रयुक्त हुआ है, अतः इन पर्यायोंका एकवचन भी होता है )॥
४. उक्त 'केश'आदि शन्दके अन्तमें पाशः, रचना' आदि ७ शन्दोंके जोड़नेसे 'केश-समूह'के पर्यायवाचक शब्द बनते हैं, यथा-केशपाशः, केशरचना, केशभारः, केशोच्च्यः , केशहस्तः केशपक्षः, केशकलापः ॥
५. 'स्वभावतः टेढ़े बालों के ४ नाम हैं- अलकः (पु न ), कर्करालः, खगरः, चूर्णकुन्तलः ॥
६. 'ललाटपर लटकते हुए वालों ( काकुल, बुलबुली ) के ३ नाम हैभ्रमरकः ( पु न ), कुरुलः, भ्रमरालकः ॥
७. बंधे हुए बालो'का १ नाम है-धम्मिल्लः ।। शेषश्चात्र-धम्मिल्ले मौलिजूटकौ । ८. 'केशोंकी रचना'का १ नाम है- कबरी ।। शेषश्चात्र-कर्बरी तु कबयां स्यात् ।
६. 'चोटी, गूंथे हुए बालके २ नाम हैं-वेणिः (स्त्री), प्रवेणी (+प्रवेणिः)॥
