________________
જીવ અને પંચ પરમેષ્ઠી
૧૭૩ છવ સંબંધી કેટલીક વિચારણા જીવનું સામાન્ય લક્ષણ
પ્રશ્ન : જે મૂળમાં બધા જીવો સમાન જ છે, તે એ બધાનું સામાન્ય સ્વરૂપ (લક્ષણ) શું છે? :
ઉત્તર : રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ વગેરે પૌદ્ગલિક ગુણોનો અભાવ અને ચેતનાનું અસ્તિત્વ, એ બધા જીવોનું સામાન્ય લક્ષણ છે.
પ્રશ્ન : આ લક્ષણ તે અતીન્દ્રિય છે, તે પછી એનાથી જીવની ઓળખ કેવી રીતે થઈ શકે ?
ઉત્તર : નિશ્રયદષ્ટિએ જીવ અતીન્દ્રિય છે, તેથી એનું લક્ષણ અતીન્દ્રિય જ હોવું જોઈએ.
પ્રશ્ન : જીવ તો આંખ વગેરે ઈદ્રિથી જાણી શકાય છે, તે પછી એ અતીન્દ્રિય કેવી રીતે?
ઉત્તર : શુદ્ધ રૂપ અર્થાત્ સ્વભાવની અપેક્ષાએ જીવ અતીન્દ્રિય છે. અશુદ્ધ રૂપ અર્થાત વિભાવ-પદ્ગલિક ભાવ-ની અપેક્ષાએ એ ઈદ્રિયગમ્ય છે. અમૂર્તપણું, રૂપ, રસ વગેરેને અભાવ અને ચેતનાશક્તિ એ જીવનો સ્વભાવ છે; અને ભાષા, આકાર, સુખ, દુઃખ, રાગ, દેષ વગેરે જીવના વિભાવ અર્થાત્ કર્મજન્ય પર્યાય છે. સ્વભાવ પુદ્ગલ-નિરપેક્ષ હોવાને લીધે અતીન્દ્રિય છે અને વિભાવ પુગલસાપેક્ષ હોવાથી ઈદ્રિયગ્રાહ્ય છે. તેથી સ્વાભાવિક લક્ષણની અપેક્ષાઓ જીવને અતીન્દ્રિય માનવો જોઈએ.
પ્રશ્ન : જે વિભાવનો સંબંધ જીવ સાથે છે, તે એને આધારે પણ જીવનું લક્ષણ કરવું જોઈએ ને ?
ઉત્તર : કર્યું જ છે. પણ એ લક્ષણ બધાય ને લાગુ નહીં પડે, ફક્ત સંસારી જીવોને જ લાગુ પડશે; જેમ કે જેમનામાં સુખ-દુઃખ, રાગ-દ્વેષ વગેરે ભાવ હેય, જે કના કર્તા અને કર્મ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
