________________
દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાલ ભાવની અપેક્ષાએ તીર્થંકર, અતીર્થકર, પ્રત્યેકબુદ્ધ સ્વયંભુદ્ધ ઈત્યાદિ રૂપ ફળ દેખાય છે. માટે તેનાં ભેદના નિયામક તરીકે યોગ્યતાની વિચિત્રતા માનવી જ જોઈએ.
વિદ્વાનોએ આત્મા, કર્મ તથાભવ્યત્વના સ્વરૂપને પ્રજ્ઞાથી (આગમથી વિપર્યય મૂળ દૂર થવાથી નિર્મળ બનેલી બુદ્ધિથી) ચોક્કસ સર્વ રીતે ઘણું જ વિચારવું જોઈએ.
શંકાકાર - લીલા વર્ણની માટી વિ. સામગ્રી રૂપ પદાર્થ સમૂહથી જેમ લીલો ઘડો વિ. બને છે, તેમ તાદ્રશ સામગ્રી રૂપ પદાર્થ સમૂહથી કોઈ તીર્થકર બને. કોઈ સામાન્ય કેવલી બની સિદ્ધ થાય ઈત્યાદિ ઘટી શકે છે; માટે તીર્થકર વિ. ના પ્રયોજક તરીકે યોગ્યતા ભેદ સિદ્ધ થઈ શકતો નથી.
સમાધાન :- દરેક કાર્યોમાં જેટલા ધર્મો છે. તે યોગ્યતાં વિશેષ દ્વારા પેદા થઈ શકે. તેમાં તથાવિધ સામગ્રીસમૂહને પ્રયોજક માનવા જશો તો તેવી સામગ્રી સમુદાય કેવી રીતે ત્યાં આવ્યો અને બન્યો ? તેનાં પ્રયોજક તરીકે કહેવું પડશે કે તેવા પ્રકારની સામગ્રી અહીં ભેગી થઈ એટલે એમ અન્ય પ્રયોજકનો આશ્રય લેવો પડતો હોવાથી અનવસ્થા દોષ ગળે વળગી પડશે.
શંકાકાર - પ્રામાણિક પદાર્થો માટે અનવસ્થા દોષ રૂપે બનતી નથી.
સમાધાન - તો નિયત ધર્મવાળા કાર્યના નિયામક તરીકે તથાવિધ સામગ્રી સમુદાય છે તેને જ કથંચિત એક રૂપે ભાસતા પરિણામિક ભવ્યત્વ રૂપે માની લો. આ રીતે માનવામાં પણ સ્યાદ્વાદની પરિભાષાથી બાધ આવતો નથી. આ સંબંધી વિશેષ વિવેચન ઉપાધ્યાય મહારાજે સ્યાદ્ધાદ કલ્પલતામાં ગુંચવણ દૂર કરવા ગુંચ્યું છે. એટલે તેવી સામગ્રી પરિણામીભવ્યત્વ છે. || ૬ || एतत्त्रयानाश्रयणे संसारमोक्षयोरनुपचरितयोरभावमापादयन्नाह ।
पुरुषाद्वैतं तु यदा भवति विशिष्टमथ च बोधमात्रं वा ।
भवभवविगमविभेदस्तदा कथं युज्यते मुख्यः ॥ ७ ॥ द्वयोर्भावो द्विता, तस्यां भवं सैव वा द्वैतम् । न द्वैतमद्वैतं पुरुषस्याद्वैतं
રમ
શ્રીષોડશક પ્રકરણમ્-૧૬
213
11
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
