________________
૬૭૪
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા.
અંતરંગ કુટુંબ ગુણદાષજ્ઞાનની જરૂર.
અરિદમન ક્ષાંતિ માર્દવાદિ વિશુદ્ધ અંતરંગ કુટુંબ અને ક્રોધ રાગાદિ અંતરંગ અધમ કુટુંબમાં રહેલા ગુણદાષાને બીચારા પ્રાણીઆ સ્પષ્ટરીતે જાણે તે બહુ સારૂં થાય! એથી એ બન્ને કુટુંબમાં રહેલા તફાવત પણ તેઓના ધ્યાનમાં આવે.
વિવેકાચાર્ય એથી વધારે સારૂં બીજું શું હોઇ શકે? જે પ્રાણી પેાતાનું સર્વથા કલ્યાણ કરવાની ઇચ્છા રાખતા હોય તેણે અવશ્ય આ પહેલા અને બીજા પ્રકારના કુટુંબના ગુણદોષનું વિશેષ જ્ઞાન કરવું જ ોઇએ. અમે પ્રાણીને ધર્મકથા કરવામાં-ઉપદેશ આપવામાં આ જ મુદ્દો ધ્યાનમાં રાખીએ છીએ. જૂદી જાદી ઉપદેશ પદ્ધતિથી પ્રાણી અન્ને અંતરંગ કુટુંબને આળખે એ જ અમારા જેવા ઉપદેશકાનું સાધ્ય હાય છે. વાત એવી છે કે જ્યાં સુધી પ્રાણીમાં ખરાખર યાગ્યતા આવતી નથી ત્યાં સુધી એ બન્ને કુટુંબ વચ્ચેના તફાવત પ્રાણી કાઇ પણ રીતે જાણી શકતા નથી; અને જે પ્રાણીઓ અયોગ્ય હોય છે તેના સંબંધમાં અમે પણ ઉપેક્ષા કરીએ છીએ. વળી જો સર્વ પ્રાણીઓ આ અંતરંગમાં રહેલા બન્ને કુટુંબાનાં ગુણદોષો જાણી શકે-જાણી જાય તે
આ સંસારને મૂળથીજ ઉચ્છેદ થઇ જાય. કારણકે અન્ને કુટુંબના ગુણદાષજ્ઞાનને પરિણામે બીજા અધમ કુટુંબના તિરસ્કાર કરી તેને મારી હઠાવી સર્વ પ્રાણીએ માક્ષે જ ચાલ્યા ાય.”
પ્રસ્તાવ ઢ
અરિદમન--“ સર્વ પ્રાણીઆને એ બન્ને અંતરંગ કુટુંબોના ગુણુદોષનું જ્ઞાન થવું અથવા કરાવવું એ ન થઇ શકે તેવી બાબત છે તેથી એ ચિતા આપણે શું કામ કરવી જોઇએ? અમે તે આપ સાહેબની કૃપાથી આ બન્ને અંતરંગ કુટુંબના ગુણદોષો તણી ગયા છીએ. સમજી ગયા છીએ, તેથી અમારૂં કાર્ય તે સિદ્ધ થઇ ગયું છે. વ્યવહારમાં કહે છે કે બુદ્ધિમાન માણસમાં જેટલી શક્તિ હેાય તેટલા પ્રમાણમાં તેણે બનતા પર ઉપકાર કરવા જોઇએ અને પરોપકાર કરવાની પાતામાં જા શક્તિ ન હેાય તો પાતાના સ્વાર્થ સાધવામાં અનતા આદર કરવા જોઇએ.”
૧ આ કથા પણ એ જ ઉદ્દેશથી રચાયલી છે અને આખા જૈનશાસનનું રહસ્ય પણ એજ છે કે સ્વને આળખા અને પરને ત્યાગ કરો. એના વિવેચનમાં શાસ્ત્રવિસ્તાર છે. ભા. ક.
૨ રાન્ત એમ સમજે છે કે જે જ્ઞાન ખીન્નને અશકય છે તે તેને થઇ ગયું તથી હવે તે તે જરૂર મેક્ષ જવાના છે. આટલી વાત પરથી રાન્તના મનમાં નિણૅય થઇ ગયા જણાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
