Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 747

૬પ૬
તર્કરહસ્યદીપિકા “પત્તિર : શ્રતો વાર્થોડાથા નોપપત ર્થવત્પના [શાબરભાષ્ય, ૧.૧.૫]. સૂત્રાર્થ આ છે – “દુષ્ટ કે શ્રત અર્થ અન્યથા ઘટતો નથી એટલે અદષ્ટ (પરોક્ષ) અર્થની કલ્પનારૂપ અથપત્તિ પણ પ્રમાણ છે.” અહીં સૂત્રમાં પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણપંચકથી દષ્ટ અર્થ અને શાબ્દપ્રમાણથી શ્રુત અર્થ એ બેનું પરસ્પર વૈલક્ષણ્ય જણાવવા માટે તે બેને પૃથક કરીને જણાવ્યા છે. તાત્પર્ય એ છે કે પ્રત્યક્ષ આદિ છ પ્રમાણો વડે જાણેલો અર્થ જે અન્ય પરોક્ષ અર્થ વિના ઘટે નહિ (અનુપપન્ન રહે) તે પરોક્ષ અર્થની કલ્પના કરવી એ અર્થપત્તિ છે.
28. तत्र प्रत्यक्षपूर्विकार्थापत्तिः यथाग्नेः प्रत्यक्षेणोष्णस्पर्शमुपलभ्य दाहकशक्तियोगोऽर्थापत्त्या प्रकल्प्यते । न हि शक्तिरध्यक्षपरिच्छेद्या नाप्यनुमानादिसमधिगम्या अप्रत्यक्षया शक्त्या सह कस्यचिदर्थस्य संबन्धासिद्धेः । अनुमानपूर्विकार्थापत्तिः यथादित्यस्य देशान्तरप्राप्त्या देवदत्तस्येव गत्यनुमाने ततोऽनुमानाद्गमनशक्तियोगोऽर्थापत्त्यावसीयते । उपमानपूर्विकार्थापत्तिः यथा 'गवयवद्गौः' इत्युक्तेराद्वाहदोहादिशक्तियोगस्तस्य प्रतीयते, अन्यथा गोत्वस्यैवायोगात् । शब्दपूर्विकार्थापत्तिः श्रुतार्थापत्तिरितीतरनामिका यथा शब्दादर्थप्रतीतौ शब्दस्यार्थेन संबन्धसिद्धिः ।
28. પ્રત્યક્ષપૂર્વિકા અર્થાપત્તિ-સ્પાર્શન પ્રત્યક્ષથી ઉષ્ણતાને અનુભવીને અર્થાત અગ્નિને સ્પર્શીને અગ્નિમાં દાહક શક્તિની કલ્પના “અગ્નિમાં દાહક શક્તિ છે, અન્યથા દાહ થઈ શકે નહિ' આ અર્થપત્તિથી કરવામાં આવે છે. અતીન્દ્રિયનું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષથી થઈ શકતું જ નથી. અતીન્દ્રિય શક્તિ સાથે કોઈ અર્થનો અવિનાભાવ સંબંધ પણ ગૃહીત થઈ શકતો નથી, તેથી શક્તિનું અનુમાન પણ થઈ શકતું નથી. અનુમાનપૂર્વિકા અથપત્તિ – દેવદત્તનું એક દેશથી અન્ય દેશે પહોંચવું ગતિપૂર્વક જોઈને સૂર્યને પણ એક દેશથી અન્ય દેશે પહોંચેલો જોઈને તેની ગતિનું અનુમાન થાય છે. આ અનુમિત સૂર્યગતિ દ્વારા સૂર્યની ગમનશક્તિની કલ્પના “સૂર્યમાં ગમનશક્તિ છે, અન્યથા તે ગતિ કરી શકે નહિ” આ અર્થોપત્તિથી કરવામાં આવે છે. ઉપમાનપૂર્વિકા અર્થોપત્તિ – “ગવયસદશ ગાય છે' આ ઉપમાનવાક્યના અર્થથી ગાયમાં વજન વહન કરવાની, દૂધ દેવાની, આદિ શક્તિની કલ્પના કરવામાં આવે છે. જો તેનામાં વજન વહન કરવાની, દૂધ દેવાની શક્તિ ન હોય તો તેનામાં ગોત્વ જ ન હોય અર્થાત્ તે ગાય જ ન હોય. શબ્દપૂર્વિકા અર્થપત્તિ– શબ્દથી અર્થનું જ્ઞાન થતું જોઈને શબ્દ અને અર્થના વાચવાચક સંબંધની કલ્પના કરવી એ શબ્દપૂર્વિકા અર્થપત્તિ છે. તેને કૃતાર્થપત્તિ પણ કહે છે.