Page Text
________________
જૈનમત
૫૮૭ रूपस्य गुणत्वात्प्रागनुत्पादनेति पूर्वमुक्त्वा पश्चाच्च कार्यद्रव्ये विनष्टे सति तदूपं विनश्यतीत्युच्यमानं पूर्वापरविरुद्धं भवेत्, यतोऽत्र रूपं कार्ये विनष्टे सति निराश्रयं स्थितं सत् पश्चाद्विनश्येदिति ।
462. [પરમાણુઓ જેમનાં મૂળ કારણો છે તે બધાં કાર્યદ્રવ્યો છે. ઘટ, પટ આદિ કાર્યદ્રવ્યો છે.] ન્યાય-વૈશેષિકો માને છે કે કાર્યદ્રવ્યની ઉત્પત્તિની ક્ષણે તેના રૂપ આદિ ગુણો ઉત્પન્ન થતા નથી પણ પછીની ક્ષણે ઉત્પન્ન થાય છે. તેનું કારણ તેઓ આ આપે છે– રૂપાદિ ગુણો નિરાધાર રહી શકતા નથી. આદ્ય ક્ષણે કાર્યદ્રવ્ય આધાર ઉત્પન્ન થયા પછી ઉત્તર ક્ષણે આધય ગુણોની ઉત્પત્તિ માની છે. આદ્ય ક્ષણે કાર્યદ્રવ્યરૂપ આધારની ઉત્પત્તિ જ થઈ નથી તો પછી તે ક્ષણે ગુણોની નિરાધાર ઉત્પત્તિ ન માની શકાય. આ રીતે રૂપાદિ ગુણોની નિરાધારતાના ભયથી ન્યાય-વૈશેષિકો ગુણોની ઉત્પત્તિ કાર્યદ્રવ્યની ઉત્પત્તિ પછી ઉત્તર ક્ષણે માને છે પરંતુ કાર્યદ્રવ્યનો (આધારનો) નાશ પહેલાં માને છે અને ઉત્તર ક્ષણે રૂપાદિ ગુણોનો નાશ માને છે, અર્થાત્ આધારરૂપ કાર્યદ્રવ્યનો નાશ થયા પછી એક ક્ષણ ગુણો નિરાધાર રહીને પછી નાશ પામે છે. આમ અહીં પૂર્વાપર વિરોધ સ્પષ્ટ છે કેમ કે જેમ ઉત્પત્તિ વખતે રૂપાદિ ગુણોની નિરાધારતાનો ભય હતો તેમ નાશ વખત કાર્યક્રવ્યનો નાશ થયા પછી ઓછામાં ઓછું એક ક્ષણ તો રૂપાદિ ગુણોને નિરાધાર રહેવું પડવાનું – અહીં નિરાધારતાનો ભય ન્યાય-વૈશેષિકોને સતાવતો નથી.
[નિરાધારતાની જે સમસ્યા દર્શાવવામાં આવી છે તેનું સમાધાન તો સહોત્પત્તિ માનવાથી થઈ જાય. ઘટ તેના રૂપાદિ ગુણો સાથે જ ઉત્પન્ન થાય છે એમ માનતાં ગુણોને નિરાધાર રહેવું ન પડે. પરંતુ ન્યાય-વૈશેષિકો સહોત્પત્તિ માની શકતા નથી કારણ કે તેઓ કાર્યદ્રવ્ય અને તેના ગુણો વચ્ચે કાર્યકારણભાવ માને છે. કાર્યદ્રવ્ય પોતાના ગુણોનું સમવાયિકારણ છે અને કારણનું પોતાના કાર્યથી પૂર્વવર્તી હોવું, કારણની વ્યાખ્યા અનુસાર, આવશ્યક છે. એટલે ન્યાય-વૈશેષિકોને એમ માનવાની ફરજ પડે છે કે ઘટનું રૂપ ઘટનું કાર્ય હોવાથી ઘટની ઉત્પત્તિની એક ક્ષણ પછી ઉત્પન્ન થાય છે, અર્થાત્ ઉત્પત્તિની પ્રથમ ક્ષણે ઘટ નિર્ગુણ હોય છે.]
463. साङ्ख्यस्य त्वेवं स्ववचनविरोधः । प्रकृतिनित्यैका निरवयवा निष्क्रियाव्यक्ता चेष्यते । सैवानित्यादिभिर्महदादिविकारैः परिणमत इति चाभिधीयते, तच्च पूर्वापरतोऽसंबद्धम् । अर्थाध्यवसायस्य बुद्धिव्यापारत्वाच्चेतना विषयपरिच्छेदरहितार्थं न बुध्यत इत्येतत्सर्वलोकप्रतीतिविरुद्धम् । बुद्धिर्महदाख्या जडा न किमपि चेतयत इत्यपि स्वपरप्रतीति
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |