Page Text
________________
૫૬૪
તર્કરહસ્યદીપિકા
નથી. જો હેતુ સર્વથા સામાન્યરૂપ અને સાધ્ય પણ સર્વથા સામાન્યરૂપ હોય તો સામાન્ય નિત્ય હોવાના કારણે હેતુ અને સાધ્ય એકબીજાની અપેક્ષા જ નહિ રાખે અને ન તો તેઓ અવિકારી નિત્ય હોવાના કારણે એકબીજાનો ઉપકાર કરે. તેથી પરસ્પર ઉપકારશૂન્ય સાધ્ય સામાન્ય અને હેતુ સામાન્યમાં સંબંધ જ ન ઘટી શકે. જે પદાર્થો એકબીજાનું કાર્ય કે કારણ બની એક્બીજાનો ઉપકાર કરે છે તેમનામાં જ સંબંધ હોય છે. પરંતુ નિત્ય સામાન્ય ન તો કોઈનું કારણ બની શકે કે ન તો કોઈનું કાર્ય. જેવું તે કોઈનું કારણ કે કાર્ય બને તેવી જ તેની નિત્યતા સમાપ્ત થઈ જાય અને અનિત્ય બની જાય. હવે સર્વથા વિશેષરૂપ હેતુ અને સર્વથા વિશેષરૂપ સાધ્યનો વિકલ્પ વિચારીએ. હેતુવિશેષ અને સાધ્યવિશેષ તો પોતપોતાના નિયત દેશ તથા નિયત કાલમાં જ રહે છે, તેમની દેશવ્યાપ્તિ કે કાલવ્યાપ્તિ સંભવતી જ નથી. તેથી તેમનામાં સંબંધગ્રહણ કરી પણ લઈએ તો પણ જ્યારે તેઓ બીજી જ ક્ષણે નાશ પામી જ જવાના છે તો તેમનામાં સંબંધનું ગ્રહણ કરવું કે ન કરવું બન્ને એકસરખું જ છે, કેમ કે જેમનામાં સંબંધ ગ્રહણ કર્યો હતો તેઓ તો નાશ પામી ગયા, હવે તો પક્ષમાં નવો જ હેતુ દેખાઈ રહ્યો છે. જ્યારે આ નવા હેતુનો સાધ્ય સાથે સંબંધ ગ્રહણ કર્યો જ નથી ત્યારે તે સાધ્યનું અનુમાન કેવી રીતે કરાવી શકે ? અને જો આ નવા અગૃહીતસંબંધવાળા પદાર્થને હેતુ બનાવવામાં આવે તો તે હેતુ અનૈકાન્તિક જ બની જશે.
427. किंच प्रतिबन्धः पक्षधर्मत्वादिके लिङ्गलक्षणे सति संभवी, न च साध्यसाधनयोः परस्परतो धर्मिणश्चैकान्तेन भेदेऽभेदे वा पक्षधर्मत्वादिधर्मयोगो लिङ्गस्योपपत्तिमान्, संबन्धासिद्धेः ।
427. વળી, હેતુનું પક્ષમાં હોવું (પક્ષધર્મત્વ) વગેરે હેતુલક્ષણો હેતુમાં હોય તો જ અવિનાભાવ સંબંધ શક્ય બને છે. પરંતુ સાધ્ય અને સાધનનો પરસ્પર તેમ જ ધર્મીથી સર્વથા ભેદ માનતાં તો પક્ષધર્મત્વ આદિ લિંગનું (હેતુનું) સ્વરૂપ યા લક્ષણ જ ઘટતું નથી. અને સાધ્ય અને સાધનનો પરસ્પર તેમજ ધર્મીથી સર્વથા અભેદ માનતા તો ત્રણમાંથી કોઈ એક જ બચે. અને એકમાં તો ધર્મધર્માભાવનું હોવું સંભવતું નથી. આમ ધર્મી સાધ્ય અને સાધનના સંબંધનો સંભવ ન હોવાના કારણે હેતુના પક્ષધર્મત્વ આદિ લક્ષણોની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી.
428. સંબન્ધો દિ સાધ્યસાધનોમિશ ત્તિ સમવાય, સંયોગ, વિશેષ, વિશેષવિશેષ્યમાવઃ, તાવાવ્યું, તદ્યુત્પત્તિવા મવેત્ । ના તાવાमवायः, तस्य धर्मधर्मिद्वयातिरिक्तस्य प्रमाणेनाप्रतीयमानत्वात्, इह तन्तुषु पट इत्यादेस्तत्साधकस्य प्रत्ययस्यालौकिकत्वात्, पांसुलपादानामपीह पटे
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |