Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 646

જૈનમત
પપપ માટે જ નૈરૂપ્ય અને પાંચરૂપ્યની વાત કરવામાં આવી છે.
જૈન- જો વિસ્તાર અને સ્પષ્ટતા જ આપને ઈષ્ટ હોય તો બૌદ્ધોએ અબાધિતવિષયત્વ, અસત્પતિપક્ષત્વ અને જ્ઞાતત્વને પણ હેતુનાં રૂપો (લક્ષણો) માનવાં જોઈએ અને નૈયાયિકોએ જ્ઞાતત્વ નામના રૂપને પણ સ્વીકારી હેતુનાં છ રૂપો માનવાં જોઈએ. હિતુનું જ્ઞાતત્વ રૂપ તો નિતાન્ત આવશ્યક છે કેમ કે જ્યાં સુધી હેતુ જ્ઞાત થયો ન હોય ત્યાં સુધી તે અનુમિતિને ઉત્પન્ન કરી શકે જ નહિ.].
416. Hથ વિપક્ષાન્નિશતવ્યાવૃત્તિમાત્રાવાથવિષયવૈમસતિपक्षत्वं च ज्ञापकहेत्वधिकाराज्ज्ञातत्वं च लब्धमेवेति चेत्, तर्हि गमकहेत्वधिकारादशेषमपि लब्धमेवेति किं शेषेणापि प्रपञ्चेनेति । अत एव नान्वयमात्राद्धेतुर्गमकः, अपि त्वाक्षिप्तव्यतिरेकादन्वयविशेषात् । नापि व्यतिरेकमात्रात्, किन्त्वङ्गीकृतान्वयाव्यतिरेकविशेषात् । न चापि परस्पराननुविद्धतदुभयमात्रात्, अपि तु परस्परस्वरूपाजहद्वृत्तान्वयव्यतिरेकत्वात्, निश्चितान्यथानुपपत्त्येकलक्षणस्य हि हेतोर्यथाप्रदर्शितान्वयव्यतिरेकरूपत्वात् । न च जैनानां हेतोरेकलक्षणताभिधानमनेकान्तस्य विघातकमिति वक्तव्यं, प्रयोगनियम एवैकलक्षणो हेतुरित्यभिधानात्, न तु स्वभावनियमे, नियतैकस्वभावस्य शशशृङ्गादेरिव निःस्वभावत्वात्, इति कथं न हेतोरनेकान्तात्मकता ।
416. બૌદ્ધ– હેતુની વિપક્ષથી નિશ્ચિત વ્યાવૃત્તિનું જ્ઞાન થતાં અબાધિતવિષયત્વ અને અસત્રતિપક્ષત્વ આપોઆપ ફલિત થઈ જાય છે તથા જ્ઞાપક હેતુનું પ્રકરણ હોવાથી હેતુ જ્ઞાત હોવો જ જોઈએ કેમ કે અજ્ઞાત પદાર્થ જ્ઞાપક હોતો નથી. આ રીતે ત્રરૂપ્યમાંથી જ અન્ય અબાધિતવિષયત્વ આદિ અર્થાત્ જ ફલિત થઈ જાય છે, એટલે તેમના પૃથક્ કથનની કોઈ આવશ્યકતા નથી.
જૈનએવું જ હોય તો પછી ગમક હેતુનો અધિકાર (પ્રકરણ) હોવાથી કેવળ અવિનાભાવના કથનથી જ અન્ય બધાં પક્ષધર્મત્વ આદિ રૂપો (લક્ષણો) આપોઆપ જ ફલિત થઈ જાય છે, એટલે તેમનું કથન પણ નિરર્થક બની જશે. તેથી એક માત્ર અવિનાભાવને જ હેતુનું લક્ષણ માનવું જોઈએ. કેવળ અવિનાભાવી હેતુ જ સાધ્યનો ગમક બની શકે છે. તેથી ત્રરૂપ્ય આદિનો આગ્રહ છોડીને આ એક રૂપનો જ સ્વીકાર કરી લેવો જોઈએ. આ વિવેચનથી એ સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે હેતુ કેવળ અન્વયના બળ ઉપર ગમક બની શકતો નથી, તેમાં વ્યતિરેક અર્થાત વિપક્ષવ્યાવૃત્તિનું બળ પણ અવશ્ય