Page Text
________________
જૈનમત
૫૧૧ ઉત્પન્ન થઈ હતી તે જ કથંચિત્ (અર્થાત પર્યાયરૂપે) ઉત્પન્ન થઈ રહી છે તથા ભવિષ્યમાં પણ કથંચિત્ (અર્થાતુ પર્યાયરૂપે) ઉત્પન્ન થશે. જે વસ્તુ સ્થિર હતી તે જ વસ્તુ કથંચિત (અર્થાત્ દ્રવ્યરૂપે) છે તથા ભવિષ્યમાં પણ કથંચિત્ (અર્થાત્ દ્રવ્યરૂપે) સ્થિર રહેશે. જે વસ્તુ કોઈ રૂપે નાશ પામી હતી તે જ વસ્તુ કોઈ અન્ય રૂપે ઉત્પન્ન થઈ હતી અને તે જ વસ્તુ વળી કોઈ અન્ય રૂપે સ્થિર હતી, જે વસ્તુ કોઈ રૂપે નાશ પામી રહી છે તે જ વસ્તુ કોઈ અન્ય રૂપે ઉત્પન્ન થઈ રહી છે અને વળી કોઈ અન્યરૂપે સ્થિર રહી છે, જે વસ્તુ કોઈ રૂપે નાશ પામશે તે જ વસ્તુ કોઈ અન્ય રૂપે ઉત્પન્ન થશે અને વળી કોઈ અન્ય રૂપે સ્થિર રહેશે, ઈત્યાદિ બધું ઘટે છે અર્થાત્ ત્રિકાલવર્તી વસ્તુની ઉત્પાદાદિ ત્રયાત્મકતા યુક્તિસિદ્ધ છે. તે યુક્તિસિદ્ધ છે કારણ કે જગતની સઘળી ચેતન અને અચેતન વસ્તુઓનો સદા ઉત્પાદાદિ ત્રયાત્મક રૂપે જ નિબંધ પ્રત્યક્ષથી અનુભવ થાય છે અને જયારે વસ્તુ ઉત્પાદાદિ ત્રયાત્મક રૂપે અનુભવમાં આવતી હોય ત્યારે તેમાં વિરોધ અસિદ્ધ છે, વિરોધની કોઈ ગુંજાશ જ નથી. વસ્તુનો સ્વરૂપ સાથે કોઈ વિરોધ હોઈ શકે જ નહિ, અન્યથા ઘડાનો પોતાના રૂપ, રસ આદિ પ્રતીતિસિદ્ધ ધર્મો સાથે પણ વિરોધ માનવાની આપત્તિ આવે. અનુમાનપ્રયોગ આ પ્રમાણે છે – સઘળી વસ્તુઓ ઉત્પાદવ્યય-ધ્રૌવ્યાત્મક છે, કેમ કે તે સતુ છે, જે ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યાત્મક નથી તે સત્ પણ નથી, જેમ કે ગધેડાનાં શિંગડાં, આ વસ્તુ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યાત્મક છે, તેથી તે સત્ છે. આ કેવલવ્યતિરેકી અનુમાન છે. સના આ ઉત્પાદાદિ ત્રયાત્મકત્વ લક્ષણથી નૈયાયિકોએ માનેલ સત્તાસંબંધરૂપ સનું લક્ષણ તથા બૌદ્ધોએ માનેલ અર્થક્રિયારૂપ સનું લક્ષણ બન્ને લક્ષણોનું ખંડન થઈ જાય છે. આ બન્ને લક્ષણોનું ખંડન કેવી રીતે કરવામાં આવે છે તે અન્ય ગ્રન્થોમાંથી જાણી લેવું. સિંક્ષેપમાં બન્ને લક્ષણોનું ખંડન જોઈએ. નૈયાયિકો કહે છે કે જેની સાથે સત્તા સમવાયસંબંધથી જોડાયેલી છે તે સત્ છે. જૈનો નૈયાયિકોને પૂછે છે કે સત્તા સમવાયથી સત્ વસ્તુ (દ્રવ્યાદિ) સાથે જોડાય છે કે અસત્ વસ્તુ સાથે? વસ્તુનો સમવાયસંબંધ દ્વારા સત્તા સાથે સંબંધ થતાં પહેલાં જો તે સત્ હોય તો સત્તા સાથેના સંબંધનું પ્રયોજન જ ક્યાં રહ્યું? વસ્તુનો સમવાયસંબંધ દ્વારા સત્તા સાથે સંબંધ થતાં પહેલાં જો તે અસત્ હોય તો સત્તા સાથેનો સંબંધ તેને સત નહિ બનાવી શકે. માટે તૈયાયિકોનું સત્તાયોગરૂપ સનું લક્ષણ ઘટતું નથી. બૌદ્ધ મતે જે અર્થક્રિયાયુક્ત છે તે સત્ છે. જૈનો પૂછે છે કે અર્થક્રિયા ખુદ સત્ છે કે અસત્? જો અર્થક્રિયા ખુદ અસત હોય તો તે કોઈનું સાચું લક્ષણ કેવી રીતે બની શકે? જો અર્થક્રિયા સત હોય તો તે ખુદ બીજી અર્થક્રિયાથી યુક્ત હોવી જોઈએ કેમ કે જે સત્ હોય છે તે અર્થક્રિયાયુક્ત હોય છે. આ બીજી અર્થક્રિયા પણ સત્ ત્યારે જ બને જ્યારે તે ત્રીજી અર્થક્રિયાથી મુક્ત થાય અને આમ તો અનવસ્થા થાય. જો બૌદ્ધ કહે કે અર્થક્રિયાને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |