Page Text
________________
જૈનમત
૪૬૯ कथ्यत इत्यादि स्मरणसचिवानुमानागमादिजन्यं च संकलनमुदाहार्यम् । उपलम्भानुपलम्भसंभवं त्रिकालीकलितसाध्यसाधनसंबन्धाद्यालम्बनमिदमस्मिन् सत्येव भवत्यसति न भवत्येवेत्याद्याकारं संवेदनं तर्कः, यथाग्नौ सत्येव धूमो भवति तदभावे न भवत्येवेति ।
324. હવે પરોક્ષ પ્રમાણનું નિરૂપણ કરીએ છીએ. અસ્પષ્ટ અવિસંવાદી જ્ઞાન પરોક્ષ પ્રમાણ છે. પરોક્ષ પ્રમાણના પાંચ ભેદ છે– (૧) સ્મૃતિ, (૨) પ્રત્યભિજ્ઞાન, (૩) તર્ક, (૪) અનુમાન અને (૫) આગમ. પૂર્વાનુભૂત પદાર્થના સંસ્કાર જાગવાથી ઉત્પન્ન થનારું, પૂર્વાનુભૂત પદાર્થને વિષય કરનારું, “તે' એવા આકારવાળું, અવિસંવાદી જ્ઞાન સ્મૃતિ પ્રમાણ છે, જેમ કે “તીર્થંકરની તે પ્રતિમા (મનોહારી હતી).” ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ અને સ્મરણથી ઉત્પન્ન થનારું, એિકત્વ, સાદશ્ય, વૈસાદશ્ય, પ્રતિયોગી રૂપથી] સંકલના કરનારું, અવિસંવાદી જ્ઞાન પ્રત્યભિજ્ઞાન પ્રમાણ છે. આ પ્રત્યભિજ્ઞાનના અનેક પ્રકાર છે. એત્વપ્રત્યભિજ્ઞાન- “આ તે જ છે', જેમ કે “આ તે જ દેવદત્ત છે.” સાદગ્ધપ્રત્યભિજ્ઞાન – “આ તેના સમાન છે, જેમ કે “આ ગવય. ગોસદશ છે.' વૈશક્ષણ્યપ્રત્યભિજ્ઞાન– “આ તેનાથી વિલક્ષણ છે, જેમ કે “આ ભેંસ ગાયથી વિલક્ષણ છે.” પ્રતિયોગીપ્રત્યભિજ્ઞાન– “આ તેની અપેક્ષાએ દૂર, નજીક, નાનો, મોટો છે' ઇત્યાદિ આકારનું હોય છે, જેમ કે “આ તેનાથી લાંબો છે,” “આ તેનાથી ટૂંકો છે', “આ તેનાથી લઘુ છે', “આ તેનાથી ગુરુ છે', “આ તેનાથી દૂર છે',
આ તેનાથી સમીપ છે', “આ અગ્નિ તેનાથી વધુ આકરો છે”, “આ ચંદન તેનાથી વધુ સુગંધીદાર છે', ઈત્યાદિ. અહીં “આદિ' શબ્દથી સ્મરણ અને અનુમાનથી ઉત્પન્ન થનારાં અને સ્મરણ અને આગમથી ઉત્પન્ન થનારાં સંકલના જ્ઞાનોનો સમાવેશ પણ પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં થાય છે એમ સૂચવાયું છે. ક્રમશઃ તેમનાં ઉદાહરણો આ છે – “આ તે જ અગ્નિનું અનુમાન કરવામાં આવી રહ્યું છે જેને પહેલાં જોયો હતો', “આ શબ્દ પણ તે જ અર્થને કહી રહ્યો છે.” ઉપલભ્ય અને અનુપલક્ષ્મથી ઉત્પન્ન થનારું, ત્રિકાલવર્તી અને ત્રિલોકવર્તી બધાં સાધ્યો (દા.ત. અગ્નિઓ) અને બધાં સાધનો(દા.ત. ધૂમો)ના સંબંધને (અર્થાત્ વ્યાપ્તિને) વિષય કરનારું અવિસંવાદી જ્ઞાન તર્ક પ્રમાણ છે. [સાધ્ય હોય તો જ સાધન હોય છે આ સાધ્ય અને સાધનના સભાવરૂપ અન્વયને જાણનારું જ્ઞાન ઉપલંભ કહેવાય છે. “સાધ્યના અભાવમાં સાધન હોતું જ નથી” આ સાધ્ય અને સાધનના અભાવરૂપ વ્યતિરેકને જાણનારું જ્ઞાન અનુપલંભ કહેવાય છે.] “આ હોય તો જ આ હોય છે, આના અભાવમાં તો આ કદી પણ હોતું જ નથી આવા આકારવાળું તર્ક પ્રમાણ હોય છે, જેમ કે “અગ્નિ હોય તો જ ધૂમ હોય છે, અગ્નિના અભાવમાં તો
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |