Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 554

૪૬૩
જૈનમત सांशयिकत्वात् आप्तप्रवक्तृकत्वनिश्चये त्वागम इति ।
316. જેમને કહેનારાઓ કોણ છે એનું કંઈ જ જ્ઞાન નથી એવા પરંપરાથી ચાલ્યા આવતા પ્રવાદો (જનશ્રુતિઓ) ઐતિહ્યું છે, જેમ કે વૃદ્ધો કહેતા હતા કે “આ વડ ઉપર એક યક્ષ રહે છે. પરંતુ આ જ્ઞાન તો પ્રમાણભૂત જ નથી કેમ કે તેના વક્તાનું જ્ઞાન ન હોવાથી તે નિશ્ચયાત્મક નથી પણ સંદિગ્ધ છે, સંભવ છે કે તે વડ ઉપર યક્ષ ન પણ રહેતો હોય. જે પ્રવાદોના વક્તા આમ છે એ નિશ્ચિત છે તે પ્રવાદો તો આગમ પ્રમાણમાં અન્તભૂત છે અર્થાત્ આગમપ્રમાણ જ છે.
317. यदपि प्रातिभमक्षलिङ्गशब्दव्यापारानपेक्षमकस्मादेव 'अद्य मे महीपतिप्रसादो भविता' इत्याकारं स्पष्टतया वेदनमुदयते तदप्यनिन्द्रियनिबन्धनतया मानसमिति-प्रत्यक्षकुक्षिनिक्षिप्तमेव ।
317. ઇન્દ્રિયો, લિંગ અને શબ્દના વ્યાપાર વિના જ અચાનક “આજ મારા પર રાજા પ્રસન્ન થશે ઇત્યાદિ પ્રકારના સ્પષ્ટ ભાનને પ્રાતિજ જ્ઞાન કહે છે. આ જ્ઞાન મનથી અર્થાત્ મનોભાવનાથી ઉત્પન્ન થતું હોવાના કારણે માનસ પ્રત્યક્ષમાં અત્તભૂત થઈ જાય છે.
318. પુનઃ પ્રિયuravમૃતિનેન સાઈ ગૃહીતાવ્યથાનુપપત્તિकात्मनः प्रसादोद्वेगादेलिङ्गादुदेति तत्पिपीलिकापटलोत्सर्पणोत्थज्ञानवदस्पष्टमनुमानमेव ।
318. જે પ્રતિભા જ્ઞાનમાં મનની સહજ પ્રસન્નતાથી યા મનની ઉદ્વિગ્નતાથી (ઉચાટથી) ઇષ્ટ-અનિષ્ટનું અસ્પષ્ટ ભાન થાય છે તે તો અનુમાનરૂપ જ છે, જેમ કીડીઓને ઇંડા લઈને જતી જોઈને વરસાદ થવાનું જ્ઞાન અનુમાનરૂપ છે. તાત્પર્ય એ કે મનમાં સહજ ઉલ્લાસ થવાથી પહેલાં કેટલીય વાર ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ થઈ ચૂકી હતી, તેવી જ રીતે મનમાં ઉચાટ થવાથી અનિષ્ટ પણ થયું હતું. આજ જ સહસા મનમાં પ્રસરી જાગે છે અને તેથી દિલ આપોઆપ કહે કે “આજ કંઈક લાભ થશે તો આ અસ્પષ્ટ જ્ઞાન એક પ્રકારનું અનુમાન જ છે કેમ કે મનની પ્રસન્નતા આદિના ઇષ્ટપ્રાપ્તિ આદિ સાથેના અવિનાભાવસંબંધનું પહેલાં ગ્રહણ થઈ ચૂક્યું છે અને અવિનાભાવજન્ય જ્ઞાન તો અનુમાનરૂપ જ હોય છે.
319. પર્વ યુજ્યગુપથ્થોરાશિન્નાિિાોપવ્યિાનચ વોથાबोधरूपविशेषत्यागेन सामान्यतो "लिखितं साक्षिणो भुक्तिः प्रमाणं त्रिविधं स्मृतम्" [ याज्ञव० स्मृ० २।२२] इत्युक्तस्य प्रमाणस्यान्येषां च केषांचि