Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 54

પ્રસ્તાવના
૪૩ નિઃસ્વભાવતા યા શૂન્યતા. આ સિદ્ધાન્ત અનુસાર “ધર્મો (વસ્તુઓ) નિઃસ્વભાવ યા શૂન્ય છે.
શૂન્યવાદી નાગાર્જુનની “માધ્યમિકકારિકામાં રજૂ થયેલી તર્કપદ્ધતિ સૂક્ષ્મ છે. તે બધી વિભાવનાઓમાં રહેલો આંતરવિરોધ યા અસંગતતા પ્રસંગાનુમાન (reductio ad absurdum) દ્વારા પ્રગટ કરે છે. નાગાર્જુન પોતાના ગ્રન્થમાં ઉત્પત્તિ, ગતિ, ઈન્દ્રિય, સ્કન્ધ, ધાતુ, દુઃખ, સંસર્ગ, કર્મ, બંધ-મોક્ષ, કાલ, આત્મા વગેરે વિભાવનાઓની પાંડિત્યપૂર્ણ પરીક્ષા કરી એવી સ્થાપના કરે છે કે આ બધી વિભાવનાઓ શૂન્ય છે, સ્વભાવશૂન્ય છે, નિઃસ્વભાવ છે, ઠાલી છે. ખરેખર તો નાગાર્જુનનો આશય બુદ્ધિની ક્ષુદ્રતા, તેનો dialectical સ્વભાવ પ્રગટ કરવાનો છે. તેમના ગ્રન્થમાં તો સ્વયં બુદ્ધિની પરીક્ષા છે. બુદ્ધિ દ્વારા બુદ્ધિની ક્ષુદ્રતાનું ભાન થાય છે. પોતે કેવી આત્મઘાતિની (self-destructive) છે તે પોતે જ પ્રગટ કરે છે. બુદ્ધિની ક્ષુદ્રતાનું તથા તેના આત્મઘાતીપણાનું ભાન થતાં જ પ્રજ્ઞાનો ઉદય થાય છે અને પ્રજ્ઞાનો સાક્ષાત્કાર થાય છે. આ પ્રજ્ઞા જ પરમતત્ત્વ છે. તેનો સ્વભાવ પરત નથી પણ સ્વતન્નછે. તે લક્ષણશૂન્ય છે, અલક્ષણ છે અર્થાત્ અવર્ણનીય-અનિર્વચનીય છે. તે સત પણ નથી, અસત્ પણ નથી, તે સતુ અને અસત્ ઉભયરૂપ પણ નથી તેમ જ સત્ અને અસત્ બન્નેની ભિન્નરૂપ (અનુભયરૂપ) પણ નથી. તે દૃષ્ટિશૂન્ય છે.
શૂન્યવાદીઓ સની ત્રણ કોટિઓ સ્વીકારે છે–પરિનિષ્પન્ન, પરતત્ર અને પરિકલ્પિત. પરમતત્ત્વ પ્રજ્ઞા(શૂન્ય) એ પરિનિષ્પન્ન છે. જેનો સ્વભાવ સ્વતંત્ર હોય તે પરિનિષ્પન્ન કહેવાય. ક્ષણિક ધર્મો પરતત્ર છે અને નિત્ય દ્રવ્ય વગેરે પરિકલ્પિત છે. (૮) બૌદ્ધ ન્યાયવાદ
આ સંપ્રદાયના મુખ્ય ગ્રન્થો છે દિનાગનો પ્રમાણસમુચ્ચય, ધર્મકીર્તિનું ન્યાયબિન્દુ અને પ્રમાણવાર્તિક અને અર્ચટનું હતુબિન્દુ.
- દિનાગે જ્ઞાનના બે ભાગ ક્ય–અનુભવાત્મક યા સંવેદનાત્મક (નિર્વિકલ્પક) અને વિચારાત્મક યા સ્મરણાત્મક (સવિકલ્પક). આ બન્ને પ્રકારો પરસ્પર વ્યાવૃત્ત છે. અનુભવાત્મક જ્ઞાન જ વસ્તુને યથાર્થ જાણે છે. પરંતુ આ અનુભવાત્મક જ્ઞાન નિશ્ચયાત્મક નથી અર્થાત્ તે દ્રવ્ય, ગુણ, સામાન્ય વગેરે કલ્પનાઓથી ૧. યઃ પ્રતીસપુત્વા: શૂન્યતાં તે પ્રશ્નો માધ્યમિકકારિકા ૨૪.
વઃ પ્રત્યયાધીઃ ૩ જૂચ $: I એજન. ૨. ત્રાસન્ને સર્વત્ર પાથનુમયાત્મન્ !
વતુષ્કોટિવરું તત્ત્વ મધ્યમા વિક / માધ્યમિકકારિકા, ૧.૭.