Page Text
________________
તર્કરહસ્યદીપિકા
168. અજીવના પાંચ ભેદ છે – (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય, (૩) આકાશાસ્તિકાય, (૪) કાલ અને (૫) પુદ્ગલાસ્તિકાય. ધર્મદ્રવ્ય ગતિ કરતા જીવો અને પુદ્ગલોની ગતિમાં તટસ્થભાવે સહાયક થાય છે. તે સમસ્ત લોકમાં વ્યાપ્ત છે, નિત્ય છે, અવસ્થિત છે, અરૂપી છે, અસંખ્યાત પ્રદેશવાળું અસ્તિકાય દ્રવ્ય છે. અહીં ‘નિત્ય’ શબ્દથી સ્વભાવમાંથી ચ્યુત ન થવું કહેવાયું છે. ‘અવસ્થિત’ શબ્દનો અર્થ એ છે કે તેનામાં ન્યૂનાધિકતા થતી નથી, તે વ્યક્તિશઃ એક જ રહે છે, એકનું બે થતું નથી કે શૂન્ય પણ થતું નથી, તે અનાદિનિધન છે, કદી પણ પોતાના સ્વરૂપને – સ્વતત્ત્વને છોડતું નથી. અરૂપીનો અર્થ છે અમૂર્ત, રૂપ આદિ રહિત. રૂપ, રસ, ગન્ધ તથા સ્પર્શ જેમાં હોય તે મૂર્ત કહેવાય અને જેમાં રૂપ આદિ ન હોય તે અમૂર્ત કહેવાય. સ્પર્શ આદિ ધરાવતી વસ્તુ કોઈ ને કોઈ મૂર્તિ-આકૃતિમાં જ રહેતી હોય છે. તાત્પર્ય એ કે રૂપ, રસ આદિ અને મૂર્તિનો સહચારી સંબંધ છે, બન્ને સાથે સાથે રહે છે, એક વિના બીજાનું હોવું સંભવતું નથી. વળી આ રૂપ, રસ, ગન્ધ અને સ્પર્શ પણ નિયત સહચારી છે, જ્યાં એક હોય ત્યાં બાકીનાં હોય જ. જ્યાં રૂપ હોય ત્યાં સ્પર્શ, રસ અને ગન્ધ પણ અવશ્ય હોય જ. [હા, એવું બની શકે કે ક્યાંક કોઈ ગુણ અનુભૂત રહે અને ક્યાંક ઉદ્ભૂત પરંતુ સત્તા તો બધાની બધા પુદ્ગલોમાં હોય છે જ.] આ રૂપ આદિ ચાર ગુણો પરમાણુથી લઈને સ્કન્ધ પર્યન્ત બધા મૂર્ત પદાર્થોમાં હોય છે જ.
૩૫૮
169. તથા દ્રવ્યપ્રા_ળપર્યાયવાન્ પ્રોāતે; ‘મુળપર્યયવત્ર્યમ્' [7॰સૂ॰ાટ] કૃતિ વચનાત્ ।
169. દ્રવ્ય કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે દ્રવ્યમાં ગુણ અને પર્યાય હોય છે, ગુણ અને પર્યાયનો જે આશ્રય તે દ્રવ્ય. “ગુણ અને પર્યાયવાળું દ્રવ્ય હોય છે” [તત્ત્વાર્થસૂત્ર, ૫.૩૮] એ પૂર્વાચાર્યનું સિદ્ધાન્તવાક્ય છે.
170. તથાસ્તય: પ્રવેશાઃ પ્રષ્ટા વેશાઃ પ્રવેશા નિવિમાનાનિ હણ્ડાनीत्यर्थः । तेषां कायः समुदायः कथ्यते 1
170. અને અસ્તિઓ એટલે પ્રદેશો. પ્રદેશ એટલે જેનું વિભાજન ન થઈ શકે એવો અવિભાજ્ય (નિર્વિભાગ) દેશ કે અંશ. એ પ્રદેશોનો કાય એટલે સમુદાય. અર્થાત્ નિર્વિભાગ પ્રદેશોનો (અંશો યા ખંડોનો) સમુદાય જેમાં હોય તેને અસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે.
171. तथा लोकव्यापीति वचनेनासंख्यप्रदेश इति वचनेन च लोकाकाशप्रदेशप्रमाणप्रदेशो निर्दिश्यते । तथा स्वत एव गतिपरिणतानां
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary..org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |