Page Text
________________
તર્કરહસ્યદીપિકા
આકાશકુસુમને પણ તમારે ચેતનાનો કર્તા માનવો જોઈએ. આ આપત્તિ તમારી માન્યતામાં આવે છે. તેથી પ્રત્યક્ષસિદ્ધ શરીરને જ જાણવા-દેખવા આદિરૂપ ચૈતન્યનો કર્તા માનવો જોઈએ. આપણે જોઈએ છીએ કે જ્યારે શરીરનું અસ્તિત્વ હોય છે ત્યારે ઘટ, પટ આદિ પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે (અન્વય) અને જ્યારે શરીર નાશ પામે છે ત્યારે જાણવું આદિ બધું બંધ થઈ જાય છે (વ્યતિક). આ પણ સિદ્ધ કરે છે કે શરીર જ જ્ઞાન આદિનો (ચૈતન્યનો) કર્તા છે. તેથી આ પ્રમાણે અનુમાન કરવું બિલકુલ સહજ છે ~ શરીર જ ચૈતન્યનો અર્થાત્ જાણવા આદિરૂપ ક્રિયાઓનો કર્તા છે કેમ કે ચૈતન્યનો શરીરની સાથે જ અન્વય (હોતાં હોવું) તથા વ્યતિરેક (ન હોતાં ન હોવું) છે, જેવી રીતે મૃત્લિડ હોતાં ઉત્પન્ન થનાર અને મૃત્પિડના અભાવમાં ઉત્પન્ન ન થનાર ઘડામાં કૃત્પિડ કારણ છે તેવી જ રીતે ચૈતન્ય પણ શરીર હોય ત્યારે ઉત્પન્ન થાય છે અને શરીર ન હોય ત્યારે કદી પણ ઉત્પન્ન થતું જ નથી એટલે ચૈતન્યનું કારણ પણ શરીર છે એમ માનવું જોઈએ. સર્વત્ર કાર્યકારણભાવની પ્રતીતિ અન્વય અને વ્યતિરેક દ્વારા જ થાય છે. અહીં ચૈતન્ય અને શરીરમાં અન્વય અને વ્યતિરેક છે, કેમ કે શરીર હોતાં ચૈતન્ય ઉપલબ્ધ થાય છે અને શરીર ન હોતાં ચૈતન્ય ઉપલબ્ધ થતું નથી.
ન
३०८
શંકા— મૃત શરીરમાં તો ચૈતન્ય ઉપલબ્ધ થતું નથી. તેથી શરીર અને ચૈતન્યમાં અન્વય-વ્યતિરેક છે એ કેવી રીતે કહી શકાય ? મૃત શરીરમાં ચૈતન્યનો અન્વયવ્યતિરેક અસિદ્ધ છે.
ચાર્વાક— આ પ્રમાણે તમારે ન કહેવું જોઈએ. તમે શ૨ી૨નો અર્થ જ સમજતા નથી. શરીરનો અર્થ છે ગરમીવાળું તથા શ્વાસ લેનારું શ૨ી૨. જ્યારે શરીર મડદું બની જાય છે ત્યારે તેમાં ન તો ગરમી હોય છે કે ન તો શ્વાસરૂપ વાયુ. તેથી અમે તે ગરમી અને વાયુથી શૂન્ય મડદાને શરીર કહેતા જ નથી, તે શરીર જ નથી. જેમાં પૃથ્વી આદિ ભૂતોનું વિશિષ્ટ સંયોજન હોય છે અને જ્યાં સુધી તે સંયોજન પોતાના પ્રકૃત રૂપમાં ટકી રહે છે (અર્થાત્ વિઘટન પામતું નથી) ત્યાં સુધી જ તેને શરીર કહેવામાં કે ગણવામાં આવે છે, મડદાને શરીર નથી ગણતા. ‘કેવળ શરીરનો આકાર છે એટલે તેમાં ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થવી જોઈએ’ એ નિયમ તો કોઈ પણ રીતે ઉચિત ન ગણાય કેમ કે મનુષ્ય યા ઘોડાનાં ચિત્રો અને શિલ્પોમાં પણ મનુષ્ય અને ઘોડાના શરીરના હૂબહૂ આકાર મોજૂદ છે, એટલે તમારા નિયમાનુસાર તો તે ચિત્રો અને શિલ્પોએ બોલવું જોઈએ, જાણવું જોઈએ, તેમનામાં પણ ચૈતન્ય પ્રગટ થવું જોઈએ. તેથી એ જ માનવું ઉચિત તથા યુક્તિસંગત છે કે ચૈતન્ય શરીરનું જ કાર્ય છે. પૃથ્વી આદિ ભૂતોના વિશિષ્ટ સંયોજનથી બનેલા શરીરમાં જ, જ્યાં સુધી તે સંયોજન પોતાના પ્રકૃત રૂપમાં રહીને તેને શરી૨રૂપે ટકાવી રાખે છે ત્યાં સુધી જ ચૈતન્ય તે શરીરના કાર્યના રૂપમાં અસ્તિત્વ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |