Page Text
________________
૧૬૮
તર્કરહસ્યદીપિકા 114. શ્લોકવ્યાખ્યા – જે કોઈ પ્રતિજ્ઞાાનિ આદિના કારણે પર અર્થાત્ વિપક્ષ નિગૃહીત થાય છે એટલે કે પ્રતિવાદીને વચનયુદ્ધમાં પરાજિત કરવામાં આવે છે તેને નિગ્રહસ્થાન કહે છે. નિગ્રહસ્થાન એટલે પરાજયનું કારણ. હાનિ એટલે ત્યાગ, સંન્યાસ એટલે લોપ અને વિરોધ એટલે હેતુથી પ્રતિજ્ઞાનું ઊલટું હોવું. તેમનો દ્વન્દ્રસમાસ બનાવીને પ્રતિજ્ઞા' શબ્દ દ્વારા સમાસ કરવામાં આવતાં પ્રતિજ્ઞાાનિ, પ્રતિજ્ઞાસંન્યાસ, પ્રતિજ્ઞાવિરોધ ફલિત થાય છે. “આદિ શબ્દથી અન્ય હેત્વન્તર વગેરે બાકીના નિગ્રહસ્થાનોનું ગ્રહણ કરી લેવું જોઈએ. આ બધા વિશેષ અર્થાત્ વિશિષ્ટભેદવાળા પ્રતિજ્ઞાાનિ આદિરૂપ દૂષણોની જાળમાં ફસાઈને વાદી કે પ્રતિવાદી નિગૃહીત અર્થાત્ પરાજિત થઈ જાય. છે.
115. નિગ્રહસ્થાનં સામાચિતો બ્રિવિધે, વિપ્રતિપત્તિરપ્રતિપત્તિશાતત્ર विप्रतिपत्तिः साधनाभासे साधनबुद्धिः दूषणाभासे च दूषणबुद्धिः । अप्रतिपत्तिस्तु साधनस्य दूषणं दूषणस्य चानुद्धरणम् । द्विधा हि वादी पराजीयते । यथा-कर्तव्यमप्रतिपद्यमानो विपरीतं वा प्रतिपद्यमान इति विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्तिभेदाच्च द्वाविंशतिर्निग्रहस्थानानि भवन्ति । तद्यथाप्रतिज्ञाहानिः प्रतिज्ञान्तरं प्रतिज्ञाविरोधः प्रतिज्ञासंन्यासः हेत्वन्तरम् अर्थान्तरं निरर्थकम् अविज्ञातार्थम् अपार्थकम् अप्राप्तकालं न्यूनम् अधिकं पुनरुक्तम् अननुभाषणम् अज्ञानम् अप्रतिभा विक्षेपः मतानुज्ञा पर्यनुयोज्योपेक्षणं निरनुयोज्यानुयोगः अपसिद्धान्तः हेत्वाभासाश्च । अत्राप्यननुभाषणमज्ञानमप्रतिभा विक्षेपः पर्युनुयोज्योपेक्षणमित्यप्रतिपत्तिप्रकाराः, शेषाश्च विप्रतिपत्तिभेदाः।
iis. નિગ્રહસ્થાનો સામાન્ય રીતે બે ભાગોમાં વહેંચાઈ જાય છે – (૧) વિપ્રતિપત્તિમૂલક અને (૨) અપ્રતિપત્તિમૂલક. વિપરીત કુત્સિત વિગઈણીયા પ્રતિપત્તિને અર્થાત્ અવળી સમજને વિપ્રતિપત્તિ કહે છે. આમ સાધનાભાસને સાધન સમજવું કે દૂષણાભાસને વાસ્તવિક દૂષણ સમજવું એ વિપ્રતિપત્તિ છે. અપ્રતિપત્તિ એટલે પ્રતિપત્તિનો અર્થાત સમજનો અભાવ, અણસમજ, જે કરવું જોઈએ તેનું જ્ઞાન ન હોવું. જે કરવું જોઈએ તેના અજ્ઞાનના કારણે ન કરવું અર્થાત પરપક્ષે(પ્રતિવાદીએ) રજૂ કરેલા સાધનમાં વાદીએ દોષ ન કાઢી શકવો કે પ્રતિવાદીએ (પરપણે) પોતાના (વાદીના) સાધનમાં જણાવેલા દોષોનો પોતે (વાદીએ) ઉદ્ધાર ન કરી શકવો એ અપ્રતિપત્તિ છે. વાદીનો પરાજય બે રીતે જ થાય છે – પોતાએ જે કરવું જોઈએ તેના અજ્ઞાનના કારણે તે ન કરવાથી (અપ્રતિપત્તિથી) અને પોતાએ જે કરવું કે સમજવું
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |