Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 242

નૈયાયિકમત
૧૫૧
અસિદ્ધ આદિ હેત્વાભાસો છે. ‘આ કૂવામાં નવોદક છે' એમાં નૂતન જલના અભિપ્રાયથી વક્તાએ પ્રયોજેલ નવોદક શબ્દનો ‘નવ જાતનાં જલ' અર્થ કરવો છલ છે. જાતિઓ દૂષણાભાસો છે, એટલે તેમનાથી પક્ષ આદિ વસ્તુતઃ દૂષિત યા ખંડિત નથી थता. ( 31 )
83. असिद्धविरुद्धानैकान्तिककालात्ययापदिष्टप्रकरणसमाः पञ्च हेत्वाभासाः । तत्र पक्षधर्मत्वं यस्य नास्ति, सोऽसिद्धः, अनित्यः शब्दश्चाक्षुषत्वादिति १ । विपक्षे सन्सपक्षे चासन् विरूद्धः, नित्यः शब्दः कार्यत्वादिति २ | पक्षादित्रयवृत्तिरनैकान्तिकः, अनित्यः शब्दः प्रमेयत्वादिति ३ । हेतोः प्रयोगकालः प्रत्यक्षागमानुपहतपक्षपरिग्रहसमयस्तमतीत्यापदिष्टः प्रयुक्तः प्रत्यक्षागमविरुद्धे पक्षे वर्तमानः इत्यर्थः, हेतुः कालात्ययापदिष्टः, अनुष्णोऽग्निः कृतकत्वात्, ब्राह्मणेन सुरा पेया द्रवद्रव्यत्वात् क्षीरवदिति ४ । स्वपक्षसिद्धाविव परपक्षसिद्धावपि त्रिरूपो हेतुः प्रकरणसमः, प्रकरणे पक्षे प्रतिपक्षे च तुल्य इत्यर्थः । अनित्यः शब्दः पक्षसपक्षयोरन्यतरत्वात्, सपक्षवदित्येकेनोक्ते द्वितीयः प्राह यद्यनेन प्रकारेणानित्यत्वं साध्यते, तर्हि नित्यतासिद्धिरप्यस्तु, यथा नित्यः शब्दः पक्षसपक्षयोरन्यतरत्वात् सपक्षवदिति, अथवानित्यः शब्दो नित्यधर्मानुपलब्धेर्घटवत्, नित्यः शब्दोऽनित्यधर्मानुपलब्धेराकाशवदिति । न चैतेष्वन्यतरदपि साधनं बलीयो यदितरस्य बाधकमुच्यते । निग्रहस्थानान्तर्गता अप्यमी हेत्वाभासा न्यायप्रविवेकं कुर्वन्तो वादे वस्तुशुद्धिं विदधतीति पृथगेवोच्यन्ते ।
83. ञसिद्ध, विरुद्ध, जनै अन्ति, असात्ययापद्दिष्ट तथा प्ररएासम जा पाय હેત્વાભાસો છે. [હેત્વાભાસ એટલે જે હેતુના લક્ષણથી રહિત હોવા છતાં હેતુ જેવો ભાસે છે.] (૧) અસિદ્ધ — જે હેતુમાં પક્ષધર્મત્વ ન હોય અર્થાત્ જે હેતુ પક્ષમાં ન રહેતો હોય તે અસિદ્ધ હેત્વાભાસ છે, જેમ કે ‘શબ્દ અનિત્ય છે કેમ કે તે ચાક્ષુષ છે અર્થાત્ ચક્ષુરિન્દ્રિય વડે દેખાય છે.’ [શબ્દ શ્રોત્રગ્રાહ્ય છે, ચક્ષુગ્રાહ્ય નથી, તેથી ચાક્ષુષત્વ હેતુ શબ્દરૂપ પક્ષમાં ન રહેતો હોવાના કારણે અસિદ્ધ હેત્વાભાસ છે.} (૨) વિરુદ્ધ— જે હેતુ સપક્ષમાં તો રહેતો નથી પણ વિપક્ષમાં રહે છે તે વિરુદ્ધ હેત્વાભાસ છે, જેમ કે ‘શબ્દ નિત્ય છે કેમ કે તે કાર્ય છે.’ [કાર્યત્વ હેતુ અનિત્ય વસ્તુઓરૂપ વિપક્ષોમાં રહે છે પરંતુ કોઈ પણ નિત્ય વસ્તુરૂપ સપક્ષમાં રહેતો નથી.] (૩) અનૈકાન્તિક—જે હેતુ પક્ષ, સપક્ષ અને વિપક્ષ ત્રણેમાં રહે છે તે અનૈકાન્તિક હેત્વાભાસ છે, જેમ કે ‘શબ્દ અનિત્ય છે કેમ