Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 218

નૈયાયિકમત
૧૨૭
मिदं वस्त्रमेवंविधरूपत्वात्, तदन्यतादृशवस्त्रवत् । एकं चूतं फलितं दृष्ट्वा पुष्पिता जगति चूता इति प्रतिपत्तिर्वा । प्रयोगस्तु पुष्पिता जगति चूताश्चतत्वात्, दृष्टचूतवदित्यादि ।
44. કેટલાક વ્યાખ્યાકારો કહે છે કે રૂપને જોઈને રૂપસમાનકાલવર્તી સ્પર્શનું અનુમાન સામાન્યતોદષ્ટ અનુમાન છે. અહીં રૂપ ન તો સ્પર્શનું કાર્ય છે કે ન તો તેનું કારણ. આ અનુમાનનો પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે– આ કપડાનો અમુક સ્પર્શ હોવો જોઈએ કેમ કે તેમાં અમુક રૂપ છે, આ જ પ્રકારના રૂપ-સ્પર્શવાળા અન્ય કપડાની જેમ. અથવા એક આમ્રવૃક્ષને ફલિત થયેલું યા મોર આવેલો જોઈને ‘જગતના બધાં આમ્રવૃક્ષોને મોર આવી ગયો છે' એવું અનુમાન કરવું સામાન્યતોદષ્ટ અનુમાન છે. આ અનુમાનનો પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે – જગતનાં બધાં આમ્રવૃક્ષોને મોર આવી ગયો છે કેમ કે તે બધાં આમ્રવૃક્ષો છે, સામે દેખાતા મોરવાળા આમ્રવૃક્ષની જેમ.
45. अथवा पूर्वेण व्याप्तिग्राहकप्रत्यक्षेण तुल्यं वर्तत इति पूर्ववत् संबन्धग्राहकप्रत्यक्षेण विषयतुल्यत्वात्कथंचित्परिच्छेदक्रियाया अपि तुल्यतात्रानुमाने समस्तीति क्रियातुल्यत्वे वतेः प्रयोग: सिद्ध:, तेन पूर्वप्रतिपत्त्या तुल्या प्रतिपत्तिर्यतो भवति, तत्पूर्ववदनुमानम् । इच्छादयः परतन्त्रा गुणत्वात् रूपादिवदिति ।
45. અથવા, પૂર્વવત્ અનુમાનનો અર્થ છે– પૂર્વ અર્થાત્ વ્યાપ્તિને ગ્રહણ કરનાર પ્રાદ્કાલીન પ્રત્યક્ષના તુલ્ય યા સમાન અનુમાન. અવિનાભાવરૂપ સંબંધને ગ્રહણ કરનારા પ્રત્યક્ષના વિષય સમાન અનુમાનનો વિષય હોવાથી અનુમાનની પરિચ્છેદક્રિયા (જ્ઞાનક્રિયા) પણ તે પ્રત્યક્ષની પરિચ્છેદક્રિયાની તુલ્ય કથંચિત્ છે. એટલે પૂર્વવત્માં વતિપ્રત્યય ક્રિયાની તુલ્યતાના અર્થમાં લગાવવામાં આવ્યો છે. તેથી પૂર્વની અર્થાત્ વ્યામિગ્રાહી પૂર્વકાલીન પ્રત્યક્ષની પ્રતિપત્તિના જેવી તુલ્ય પ્રતિપત્તિ જેનાથી ઉત્પન્ન થાય તેને પૂર્વવત્ અનુમાન કહે છે. ઉદાહરણાર્થ, ઇચ્છા આદિ પરતન્ત્ર છે અર્થાત્ કોઈ દ્રવ્યમાં આશ્રિત બનીને રહે છે કેમ કે ઇચ્છા આદિ ગુણો છે, રૂપ આદિની જેમ.
46. शेषवन्नाम परिशेषः, स च प्रसक्तानां प्रतिषेधेऽन्यत्र प्रसङ्गासंभवाच्छिष्यमाणस्य संप्रत्ययः, यथा गुणत्वादिच्छादीनां पारतन्त्र्ये सिद्धे शरीरादिषु प्रसक्तेषु प्रतिषेधः । शरीरविशेषगुणा इच्छादयो न भवन्ति, तद्गुणानां रूपादीनां स्वपरात्मप्रत्यक्षत्वेनेच्छादीनां च स्वात्मप्रत्यक्षत्वेन वैधर्म्यात् ।