Page Text
________________
નૈયાયિકમત
૧૧
ज्ज्ञानमुत्पद्यते तदयोगिप्रत्यक्षम् । तदपि द्विविधं निर्विकल्पकं सविकल्पं च । तत्र वस्तुस्वरूपमात्रावभासकं निर्विकल्पकं यथा प्रथमाक्षसंनिपातजं ज्ञानम् । संज्ञासंज्ञिसंबन्धोल्लेखेन ज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं सविकल्पकं यथा देवदत्तोऽयं दण्डीत्यादि ।
32. [‘પ્રત્યક્ષ’ શબ્દનો પ્રયોગ પ્રત્યક્ષપ્રમાણ અને પ્રત્યક્ષફળ અર્થાત્ પ્રત્યક્ષપ્રમા બન્નેયમાં થાય છે. તેથી] હવે પ્રત્યક્ષપ્રમાણ અને તેના પ્રત્યક્ષફળમાં અભેદની વિવક્ષા કરીને પ્રત્યક્ષના ભેદો અમે કહીએ છીએ. પ્રત્યક્ષના બે પ્રકાર છે– (૧) અયોગિપ્રત્યક્ષ અને (૨) યોગિપ્રત્યક્ષ. આપણને જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિયાર્થસન્નિકર્ષથી ઉત્પન્ન થાય છે તે અયોગિપ્રત્યક્ષ છે. તેના બે ભેદ છે– નિર્વિકલ્પક અને સવિકલ્પક. વસ્તુના સ્વરૂપમાત્રને જાણનારું જ્ઞાન નિર્વિકલ્પક છે. આ નિર્વિકલ્પક જ્ઞાન ઇન્દ્રિયનો અર્થ સાથે સન્નિકર્ષ થતાં જ સૌપ્રથમ ઉત્પન્ન થાય છે. વાચક અર્થાત્ સંજ્ઞા તથા વાચ્ય અર્થાત્ સંશી(વસ્તુ)ના સંબંધનો ઉલ્લેખ જે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં નિમિત્તકારણ છે તે શબ્દસંસૃષ્ટ જ્ઞાન સવિકલ્પક છે, જેમ કે ‘આ દેવદત્ત છે’ ‘આ દંડી છે’ ઇત્યાદિ.
33. योगिप्रत्यक्षं तु देशकालस्वभावविप्रकृष्टार्थग्राहकम् । तद्द्द्विविधं युक्तानां प्रत्यक्षं वियुक्तानां च । तत्र समाध्यैकाग्र्यवतां योगजधर्मेश्वरादिसहकृतादात्मान्तःकरणसंयोगादेव बाह्यार्थसंयोगनिरपेक्षं यदशेषार्थग्रहणं तद्युक्तानां प्रत्यक्षम् । एतच्च निर्विकल्पकमेव भवति, विकल्पतः समाध्यैकायानुपपत्तेः । इदं चोत्कृष्टयोगिन एव विज्ञेयं योगिमात्रस्य तदसंभवात् । असमाध्यवस्थायां योगिनामात्ममनोबाह्येन्द्रियरूपाद्याश्रयचतुष्कसंयोगाद्रूपादीनाम् आत्ममनः श्रोत्रत्रयसंयोगाच्छब्दस्य, आत्ममनोद्वयसंयोगात्सुखादीनां च यद्ग्रहणं तद्वियुक्तानां प्रत्यक्षम् । तच्च निर्विकल्पकं सविकल्पकं च प्रतिपत्तव्यम् । विस्तरार्थिना तु न्यायसारटीका विलोकनीयेति ।
I
33. યોગિપ્રત્યક્ષ દૂરદેશવર્તી, અતીતાનાગતડાલવર્તી તથા સૂક્ષ્મસ્વભાવવાળા બધા અતીન્દ્રિય પદાર્થોને જાણે છે. યોગિપ્રત્યક્ષના સ્વામીભેદે બે પ્રકાર છેયુક્તયોગિપ્રત્યક્ષ અને વિયુક્તયોગિપ્રત્યક્ષ. જેમનું ચિત્ત સમાધિથી પરમ એકાગ્રતાને પામ્યું છે તે યુક્તયોગીઓને આત્મા અને મનના સજ્ઞિકર્ષમાત્રથી, બાહ્ય અર્થોના સજ્ઞિકર્ષ વિના જ, બધા પદાર્થોનું જે યથાવત્ પિરજ્ઞાન થાય છે તે યુક્તયોગિપ્રત્યક્ષ છે. અહીં આત્મા અને મનનો સન્નિકર્ષ જ સાધકતમ કારણ છે પણ તેના સહકારી કારણો છે યોગજધર્મ તથા ઈશ્વર આદિ. યુક્તયોગીઓનું આ યોગિપ્રત્યક્ષ નિર્વિકલ્પક
Jain Education International
=
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |