Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 140

૪૯
બૌદ્ધમત लक्षणत्वात् 'अयं परोऽयं च परकीयः' इत्यादि संबन्धो द्रष्टव्यः । स एवाख्या नाम यस्य स आत्मात्मीयभावाख्यः । अयं भाव:- आत्मात्मीयसंबन्धेन परपरकीयादिसंबन्धेन वा यतो रागद्वेषादयः समुद्भवन्ति सः समुदयो नाम तत्त्वं बौद्धमत उदाहृतः कथितः । अत्रोत्तरार्धे सप्तनवाक्षरपादद्वये छन्दोऽन्तरसद्भावाच्छन्दोभङ्गदोषो न चिन्त्यः, आर्घत्वात् प्रस्तुतशास्त्रस्य ॥६॥
58. જેનાથી જગતમાં “આ હું છું, આ મારું છે, આ પર છે, આ પરાયું છે” ઈત્યાદિરૂપે પોતાની જાળ ફેલાવનારો રાગ-દ્વેષ આદિનો દોષસમૂહ ઉત્પન્ન થાય છે તે સમુદય છે. અહંકાર અને મમકારરૂપે ઉત્પન્ન થતો આત્મભાવ અને આત્મીયભાવ જ સમુદય છે. એક સ્થાને અહંકાર અને મમકાર થવાથી અન્યત્ર પરભાવની અને પરકીયની બુદ્ધિ આપોઆપ જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તાત્પર્ય એ કે “હું-મારું અને પરપરાયું' એ રૂપોમાં પ્રગટ થનાર આત્મભાવ, આત્મીયભાવ, પરભાવ, પરકીયભાવથી જ રાગ-દ્વેષ આદિ દોષો ઉત્પન્ન થાય છે. આ આત્મભાવ આદિ ભાવોને જ બૌદ્ધ દર્શનમાં સમુદયતત્ત્વ કહે છે.
જો કે આ શ્લોકના ઉત્તરાર્થના એક પાદમાં સાત તથા બીજા પાદમાં નવ અક્ષર છે તેમ છતાં છન્દભંગ નથી, કેમ કે આ શાસ્ત્ર ઋષિપ્રણીત હોવાથી આર્ષ છે. તેથી આના પ્રમાણે સાત અને નવ અક્ષરવાળા અન્ય આર્ષછન્દની પરંપરા હતી એ જમાની લેવું જોઈએ.] (૯).
59. Hથ ટુ વસમુદતત્ત્વો: સંસારપ્રવૃત્તિનિમિત્તવિપક્ષમૂતે માनिरोधतत्त्वे प्रपञ्चयन्नाह
क्षणिकाः सर्वसंस्कारा इत्येवं वासना यका।
स मार्ग इह विज्ञेयो निरोधो मोक्ष उच्यते ॥७॥ 59. હવે સંસારની પ્રવૃત્તિમાં નિમિત્તભૂત દુઃખતત્ત્વ અને સમુદયતત્ત્વના વિરોધી તત્ત્વો માર્ગ અને નિરોધને ગ્રન્થકાર વિસ્તારથી સમજાવે છે –
જગતમાં બધા સંસ્કારો ક્ષણિક છે' આવી ક્ષણિકતાની ભાવનાને માર્ગતત્ત્વ સમજવું જોઈએ, અને રાગ આદિ વાસનાઓના નાશને નિરોધ અર્થાત્ મોક્ષ કહે છે. (૭).
60. પરમનિષ્ટ શનિઃ ક્ષઃ, તત્ર મવી: ક્ષIિ: ક્ષામત્રાવસ્થિત इत्यर्थः । सर्वे च ते संस्काराश्च पदार्थाः सर्वसंस्काराः क्षणविनश्वराः सर्वे